Саҥа үөрэх дьыла саҕаланара чугаһаата. Төрөппүттэр оҕолорун үөрэххэ бэлэмниир түбүгэр сылдьаллар. Суруйар сорудахтаах киһи быһыытынан, биир үтүө күн Хомсомуол болуоссатыгар аһыллыбыт “Оскуола баһаарын” өҥөйөн көрөргө сананным.
Устуоруйаны сэгэттэххэ
Дьаарбаҥка устун дьаарбайыам иннинэ тэрийээччилэри кытта сибээстэһэн тугун-ханныгын билсэргэ сананным.
“Оскуола баһаарын” (“Школьный базар”) солбуллубат тэрийээччитэ Алексей Носов:
— Оскуола бастакы холбоһуктаах дьаарбаҥкатын, сыыспат буоллахпына, 2000 сылларга Оҕо Дыбарыаһын иннинээҕи былаһааккаҕа Дьокуускай куорат киин уокуруга ыыппыта. Оччолорго үс-биэс атыыһыт балаакката турбута. Иккис сылыгар атыыһыттардаах икки эрээти туруортаабыттара. Салгыы кэҥээн-тэнийэн барбыта.
2008 сылтан оскуола баһаарынан “Дьокуускай куорат” куораттааҕы уокуругун урбааҥҥа салаата дьарыктанар буолбута. Оччолого Урбаан, тырааныспар уонна туризм департаменын начаалынньыга Ирина Владимировна Гаргач этэ. Билигин мин тутуһа сылдьар быраабылам Ирина Владимировнаны кытта бииргэ үлэлэһиибититтэн силистээх-мутуктаах. Төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа, атын сиргэ олордор сибээспитин быспаппыт, сүбэлэтэбин.
2009 сылтан дьаарбаҥка Хомсомуол болуоссатыгар ыытыллар буолбута. Бу ааспыт 11 сыл тухары миэстэлэрэ, эрээттэрэ уларыйбатахтара. Атыылаһааччылар маҕаһыыннарга да, атыы миэстэлэригэр да үөрэнэн хаалаллар. Сыллата ханнык урбаанньыттан, тугу ылалларын чопчу билэн кэлэллэр”, — диэн кэпсиир.
Быйыл Саха АССР 100 сылынан араас тэрээһиннэр ыытыллар буолан миэстэлэри туруорууга кыратык уларытыыны-тэлэритиини киллэрбиттэр. Дьаарбаҥкаҕа кыттарга, уопсайа, 140 сайаапка киирбит, онтон миэстэтэ 100‑чэкэ эбит.
Табанан, бэлисипиэтинэн, массыынанан…
Алексей Ярославович Арассыыйаҕа биһиэнин курдук киэҥник, уһун кэм устата тиһигин быспакка ыытыллар дьаарбаҥка суох быһыылаах диэн этэр.
Кыра балааккалардаах, икки эҥин нэдиэлэ устата атыылыыллар диир. “Биһиэхэ улуустарбыт уустук сырыылаах буолан, бэйэлэрэ этэллэринэн, “материкка” кэлэллэр. Дьаарбаҥкаҕа сылдьар дьонтон ыйыталаһан көрдөххө: “Маҥнай табанан, бэлисипиэтинэн, онтон массыынанан кэллибит”, — диэн үөрэ-көтө кэпсииллэр. Дьаарбаҥка сыллата тэриллэр буолан дьон анаан-минээн атыылаһа кэлэр, биир сиртэн үөрэх тээбириниттэн саҕалаан, таҥнар таҥаһыгар тиийэ барытын булан барар”, — диэн тэрийээччи санаатын үллэстэр.
“Оҕоҕун оскуолаҕа бэлэмнээ”
Дьаарбаҥка Хомсомуол болуоссатыгар тэриллиэҕиттэн сыллата “Оҕоҕун оскуолаҕа бэлэмнээ” (“Собери ребенка в школу”) аахсыйа тиһигин быспакка ыытыллар.
Урбаанньыттар түмсэ түһэн кыра дохуоттаах, кыаммат дьиэ кэргэн оҕолорун атаҕын таҥаһыттан саҕалаан көстүүмүгэр, үөрэх тээбиринигэр тиийэ хааччыйаллар. “Былырыын уокка былдьаммыт Горнай улууһун Бэс Күөлүн оҕолоро сынньана баралларыгар, күн аҥарын иһигэр түмсэ түһэн таҥыннарбыппыт. Түөрт-хас сыллааҕыта куоракка икки мэндиэмэннээх мас дьиэ умайбыта. Ол олохтоохторун оҕолорун аҕалан, сылаас таҥаһыгар тиийэ таҥыннаран ыыппыппыт. Быйыл даҕаны ити үтүө үгэс кэһиллибэт. “Оҕоҕун оскуолаҕа бэлэмнээ”, “Ууттан эмсэҕэлээбит Дьааҥы үөрэнээччилэригэр көмө”, о. д.а. баҕа өттүнэн көмөлөһөр аахсыйалар ыытыллыахтара”, — диэн кэпсиир. Аны айылҕаны харыстыыр соруктаах “Айылҕабытын харыстыы таарыйа оскуолаҕа бэлэмнэнэбит” диэн экологическай хабааннаах аахсыйа иитинэн хортуону, макулатураны туталлар эбит.
Кэчигирэспит эрээттэринэн
Быйылгы сыананы билсээри бэнидиэнньик күнү аахсыбакка итиэннэ сорудахтаах, соруктаах киһи быһыытынан күн иккис аҥаарыгар дьаарбаҥкаҕа баран дьаарбайан кэлэргэ сананным.
Хомсомуол болуоссатыгар массыына арааһа кэчигирэспит. Бэлиэр дьон “лыык” курдук муһуннаҕа дуу, диэн санаа элэҥнээн ааһар. Ол эрээри, бэнидиэнньик буолан эбитэ дуу, атыылаһааччы абына-табына көстөр. Үөрэх дьыла саҕаланыан иннинээҕи курдук үтүрүһүү-анньыһыы ханан да суох. Хата, эрдэтинэ “суол ыла турааччылар” абыраммыттара сирэйдэриттэн-харахтарыттан тута биллэр.
“Азбукаҕа” — аахсыйа
Киирэр аантан чугас атыы киэҥ балааккатыгар киирбитим, “Азбука” маҕаһыын эбит. Үөрэнээччилэрдээх ийэ быһыытынан тута биир эрээтинэн тилэри кэчигирэһэн сытар тэтэрээттэри одуулаһабын.
Татьяна Афанасьева, Хомсомуол болуоссатыгар “Азбука” маҕаһыын балааккаларын сэбиэдиссэйэ:
— “Азбука” маҕаһыын Хомсомуол болуоссатыгар атырдьах ыйын 1 күнүттэн балааккабытын номнуо туруоран, табаарбытын аҕалбыппыт. Манна элбэх маҕаһыын баар буолан сырыы элбэх. Дьон таарыйа киирэн, атыылаһан ааһаллар. Табаарбыт элбэх. Саҥа контейнердар кэлбиттэрэ. Ыскылааттан күҥҥэ үстэ-түөртэ төхтүрүйэн табаар арааһынан хааччыйа тураллар.
Атыылаһааччылар: “Атыттарга холоотоххо сыана чэпчэки”, — дэһэллэр. Тас дойдулар хааччахтааһыны биллэрбиттэрин кэннэ сыана санаа курдук үрдүү сылдьыбыта эрээри, билигин төттөрү түстэ. Хас бырыһыан үрдээбитин чопчу этэр кыаҕым суох, ону товароведтарбыт быһаараллар.
Саха АССР тэриллибитэ 100 сылынан “Азбука” маҕаһыын балаҕан ыйын 15 күнүгэр диэри аахсыйа ыытар. Хас 2 тыһ. солк. суума аайы купуон бэриллэр, онон оонньууга кытталлар. Сүрүн бириис — Тойота Витц массыына. Ону таһынан, бытовой тиэхиньикэ арааһа, остуол оонньуурдара, толору хааламмыт үрүксээктэр, о. д.а. сыаналаах мал оонньонор, — диэн кэпсиир.
Үөрэнээччи таҥаһа кырыы-кырыытынан
Аҕыйах хардыыны атыллаат уһукка турар дьоҕус балааккаҕа киирэн уол оҕо бүрүүкэлэрин, сэлиэччиктэрин туоһулаһабын.
Көрдөххө, хаачыстыбалаах курдук, сыаната тыһыынчаттан эрэ барбах тахса. “Ханнааҕы тигииний?” — диэн сэмээр эр киһи атыыһыттан ыйыппыппар — Москва, Бишкек, хаачыстыбалаах, бу, тутан көр, — диэн чугаһатан аҕалан көрдөрөр. Матырыйаала халыҥ, чахчы тулуйсууһук быһыылаах.
Акназар Шуранбаев, атыыһыт:
— Атыыһыттаабытым биэс сыл буолла. Сыллата бу миэстэҕэ турабыт. Бүгүҥҥүттэн саҥа атыылаан эрэбит. Ааспыт сылларга дьон сөбүгэр сылдьара. Сыана оннунан хаалла. Сыыйа чэпчэтиилэр да баар буолаллара буолуо, — диэн аҕыйах ыйытыыга хоруйдууругар көрдөспүппэр санаатын үллэстэр.
“Биһиэхэ чэпчэтиилээхпит”
“Оҕоҕут оскуолаҕа барар буоллаҕына билигин саамай тоҕоостоох кэм. Табаарбыт баар. Быйыл олус үчүгэй пуховиктар атыыга бааллар.
Сыана былырыыҥҥыны кытта араа-бараа. Биһиги маҕаһыыммытыгар кылаас-кылааһынан эрдэттэн сайаапка түһэрэр буолан, уопсай сууматтан 10 бырыһыаннаах чэпчэтии (скидка) көрүллэр. Ону таһынан, элбэх оҕолоох, кыра дохуоттаах ыалга 20 бырыһыан чэпчэтиилээх (льгота) атыылыыбыт. Итиэннэ “Канцфпроф” маҕаһыын купуонунан эмиэ 10 бырыһыан чэпчэтии баар”, — диэн “Синар” маҕаһыын атыыһыта Кириллтан туоһулуспыппар хоруйдуур.
Сыананы билсэ таарыйа ыйанан турар таҥастары сыымайдыыбын. Сэлиэччиктэр — 1990 солк., бүрүүкэлэр — 2290 солк., ырбаахылар — 1290 солк. саҕаланаллар.
Аны бартыбыалы, үрүксээги көрүөххэ
Тэтэрээти, уруучуканы, таҥаһы-сабы көрбүт киһи быһыытынан, аны бартыбыал, үрүксээк сыанатын үөрэтэн көрөргө быһаарынан, атыы балааккаларын өҥөйтөлүүбүн.
Биир улахан балаакка уһугар бартыбыаллар кэчигирэспиттэрин көрө биэрэн иһирдьэ киирэбин. Эдэр атыыһыттан хайдах бартыбыалы ылар ордугуй, сүбэлээ диэн көрдөспүппэр бэрт улгумнук сөбүлэстэ. “Бартыбыалы оҕо сааһыттан, уҥуоҕуттан көрөн сөптөөх кээмэйдээҕи ылар ордук. Холобур, бу ранец 1–4 кылаас оҕолоругар сөптөөх. Көҕүс өттө ортопедическай буолара, олус ыарахан ыйааһына суоҕа ордук. Биһиги тымныыбытын тулуйар матырыйаал табыгастаах. Сыаната 1–11 тыһ. солк. диэри халбаҥныыр.
Атыылаһааччылар сынньалаҥ күннэргэ эбиллэллэр. Сүрүннээн тэтэрээт, пенал, үрүксээк, циркуль, кыптыый ылаллар”, — диэн түөрт сыл уопуттаах Дархан Алексеев кэпсиир.
Сыана араас
Оскуола үөрэнээччитигэр буоллун, устудьуоҥҥа буоллун, үөрэх сүрүн тээбиринэ — тэтэрээт, уруучука.
Ааһан иһэн хараҕым кырыытынан көрбүтүм 12 лиистээх тэтэрээт 8 солк. диэн суруллан турар. Итэҕэйбэккэ ыйытыласпыппар: “Чахчы, 8 солк., былырыыҥҥы хаһаас”, — диэн атыыһыт бигэргэтэр. Үс уол уочараттаан турарыттан сабаҕалаатахха, манна атын даҕаны тэтэрээттэр сыаналара чэпчэки быһыылаах. Салгыы көрөттөөбүтүм 12 лиистээх тэтэрээт элбэх сиргэ 8 солк. турар эбит. Сорох миэстэлэргэ тэтэрээт 10 солк. саҕаланар.
Атыылаһааччылар санаалара
Кистээбэккэ эттэххэ, дьаарбаҥкаттан дьону булан кэпсэтэр уустуктардаах буолан биэрдэ.
Уонча мүнүүтэ хаампытым кэннэ, биир ийэ сөбүлэстэ. Ол эрээри, араспаанньатын ыйартан, хаартыскаҕа түһэртэн кыккыраччы аккаастанна:
Мария, икки оҕо ийэтэ:
— Куорат олохтооҕобун. Икки оҕолоохпут, иккиэн оскуолаҕа үөрэнэллэр. Маннык “Оскуола баһаара” тэриллэрэ үчүгэй. Биһиги сүрүннээн тэтэрээппитин, уруучукабытын, күннүкпүтүн сыллата мантан ылабыт. Биир сиргэ хас даҕаны маҕаһыын баар буолан талар кыах баар. Сорох сыл бартыбыалбытын эмиэ манна көрөбүт. Сыана олус үрдээбит диэни истэн дьиксинэ-дьиксинэ кэлбиппит, хата, оннук айылаах сыаналаах буолбатах эбит. Биллэн турар, былырыыҥҥытааҕар үрдүк.
Билигин сыананы соччо түһэрбэттэр эбит. Үөрэх дьылын саҕаланыыта, “Оскуола баһаара” сабылларын саҕана чэпчэтиилэр буолааччылар, ол диэки өссө биирдэ кэлэн өҥөйөн ааһыахпыт, — диэн үөрүйэх, хаһан, ханна чэпчэтиилэри оҥороллорун эндэппэккэ билэр ийэ этэр.
Аны атыылаһааччы быһыытынан эрээттэри кэрийэ хаамабын. Сорох миэстэлэргэ “Акция” диэн суруктаах табаардар тураллар. Бэйэм курдук дьону кытта кэпсэтэн көрдөххө: “Уопсай тэтэрээт сыаната былырыыҥҥытааҕар 10–20 солкуобайынан үрдээбит”, — дэһэллэр. Биир саас ортолоох дьахтар: “Үөрэх дьыла саҕаланыан иннинэ улуустан анаан-минээн дьаарбаҥкалыы киирдибит. Сыанаҕа да улаханнык быһаарсыбаппыт. Биһиги дэриэбинэбитигэр тэҥнээтэххэ чэпчэки”, — диир. “Билигин даҕаны ыларбыт элбэх эбит”, — диэн сакаастарын испииһэгин көрүнээччилэр эмиэ бааллар.
Болуоссат эргин үрүксээк сүкпүт оҕо үгүс. Бука, дьаарбаҥкаттан атыылаһан эрдэхтэрэ. Итиэннэ үрүксээктэрэ балачча ыйааһыннаах көрүҥнээҕиттэн сылыктаатахха, үөрэх тээбиринин ыга хаалаабыттар.
Түмүк оннугар
Аҕыйах хонуктааҕыта бассаабынан оҕо бартыбыала, таҥас-сап 200 бырыһыан үрдээбит диэни ааҕан, кырдьыгын эттэххэ, салла санаабытым.
“Оскуола дьаарбаҥкатыгар” тиийэн харахпынан илэ көрөн баран оннук үлүгэр бас быстар сыана буолбатаҕын, сыллата үрдүүр халыыбынан эбиллибит эбит диэн түмүккэ кэллим.
Хомсомуол болуоссатыгар ыытыллар “Оскуола баһаара” быыстапка-дьаарбаҥканы СӨ Тас сибээс уонна норуоттар дьыалаларын министиэристибэтин өйөбүлүнэн “Саха дьаарбаҥката” АУо тэрийэр. Күн бүгүн дьаарбаҥка, атыы-тутуу үгэнэ. Балаҕан ыйын 4 күнүгэр диэри өрөбүлэ, сынньалаҥа суох үлэ бириэмэтигэр ыҥыраллар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Мария ВАСИЛЬЕВА (СИА) хаартыскаҕа түһэриилэрэ.