“Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” ыҥырыыны ылынан, эдэркээн кыыс комсомольскай путевканан ыаллыы Бөтүҥ бөһүөлэгэр ыанньыксытынан үлэлии кэлбитэ. Көхтөөх комсомолка үлэ үөһүгэр оройунан түспүтэ. Оо, оччолорго ыччат көхтөөх да этэ! Надя ыччат комсомольскай звенотун салайбыта, онтон хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.
«Ийэм суругун суруйар кыыс»
Өрөбүлэ суох, хотон бүппэт үлэтин үмүрүтэ охсоот, киэһэ аайы кулуупка ыстаналлара. Онно ыччаттар мустан, мунньах, ырыа-үҥкүү, оонньуу да буолара…
Ферма харабылынан үлэлиир дьахтар Надяҕа кэлэн, ыраах куоракка үөрэнэр уолугар сурук суруйтарар буолбута. Ол курдук сылы быһа суруйтарбыта. Сайыныгар кыыс балыыһаҕа киирэн хаалбыта. Арай, биирдэ “ийэм суругун суруйар кыыс” диэбитинэн, балаатаҕа биир уол киирэн кэлбитэ. Аан бастаан көрсүһүүлэрэ, дьэ, ити курдук буолбута.
Бу курдук билсэн, аны бэйэлэрэ суруйсан, уол үөрэҕин бүтэрэн баран, икки сылынан тапталлааҕын көһөрөн ылбыта. Сайын от үгэнэ буолан уонна суол-иис алдьанан хаалан, сыбаайбалаабатахтара. Иккиэн да солото суохтара бэрдэ. Онтон 1971 сыл кулун тутар ыйыгар нэһилиэк дьаһалтатыгар баран, тыаһа-ууһа суох саахсаламмыттара. Икки кэрэчээн кыыс оҕону олох аартыгар куорсун анньан көтүтэн, күүс-кыах баарынан үлэлээн-хамсаан, саха ыалын сиэринэн олорон кэллилэр.
Онон Ивановтар иллээхтик-эйэлээхтик бииргэ олорбуттара лоп курдук 50 сыла буолар.
“Биирдэ да этиспэтэх ыалбыт”
Дьэ, бу хайдаҕый? Бу сыллар тухары, хайдах биирдэ да этиспэккэ олоруохтарын сөбүй? Өйдөспөт буолуу, кыҥкыйдаһыы син биир баар буоллаҕа дии? Ол туһунан ыйыталаспыппар:
— Баччааҥҥа диэри биирдэ да этиһэн көрө иликпит. Онон баҕас дьиктилээх ыалбыт. Өйдөспөтөххө, саҥарбат буолан хаалара. Ону токкоолоһо, дириҥэтэ сатаабакка, аһардан кэбиһэрбит. Биир баайыылаах дьон буоллахпыт – иккиэн аҥаардас ийэҕэ иитиллибиппит, — диэн Николай Иванович этэр.
— Ыал буоларбытыгар иллээхтик олоруохтаахпыт диэн эрэнэн, кини оҥорбута сөп буолуохтаах диэн бүтэйдии итэҕэйэн, ытыктаһан холбостохпут дии. Онон сөбүлэспэт буолуохха, кыраҕа мөккүһүөххэ сөп эрээри, хаһан да боруогура, өсөһө сатаабакка, аһардан кэбиһэр этибит. Ону санатыһыы, саҥарсыы, өс тутуу диэн суох буолуохтаах. Оннук гыннахха, истиҥ эйгэни алдьатар буоллаҕыҥ. Ыал буолуу – улахан эппиэтинэс, бэйэ эрэ быраабын өрө тутан, сыыһа саҥаран, доҕоргун хомотон, итэҕэйсии сылаас эйгэтин алдьатаҕын. Онон хаһан да этиспэтэхпит, — диэн Надежда Николаевна ахтар.
Оҕолору иитии – бэйэ холобурунан
Ивановтар кыргыттарын Долгуйаана уонна Саргылаана диэн сахалыы ааттаабыттара. Сиэннэрэ эмиэ бары сахалыы ааттаахтар. Ону ааһан, алта сиэнтэн түөрдэ оскуоланы кыһыл көмүс, биир кыыс уонна Долгуйааналара үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбиттэрэ. Бу биир ыалга улахан ситиһии, сэдэх көстүү дии саныыбын.
Билигин сиэннэр улаатан, иккилии үрдүк үөрэхтэнэн, үлэһит буоллулар, икки кыралара устудьуоннар. Кинилэр кыраларыттан эбэлэрин-эһэлэрин батыһа сылдьан, элбэххэ үөрэннэхтэрэ. Эһэлэрэ уолаттары борбуйдарын көтөҕүөхтэриттэн булка, балыкка, окко илдьэ сылдьан, үлэҕэ, араас үөрүйэххэ уһуйара. Эбэлэрэ кыргыттары иистэнэргэ, астыырга үөрэтэрэ.
Билигин да сиэннэрэ төһө да ыраах буоллаллар, күн аайы кэпсэтэ тураллар. Эһэлэрин төрөөбүт күнүгэр кини суруйбут хоһоонун ааҕан, видеоҕа устан ыыталлар. Саҥа дьылга төһө кыалларынан, бары бииргэ мусталлар, сорохтор Москваттан, Владивостоктан кыттыһаллар. Сыл хайдах ааспытын, туох ситиһиилээхтэрин кэпсииллэр уонна баҕа санааларын этэллэр.
Бүлүүгэ кэллэхтэринэ, эбэлээх эһэлэрэ хайаан да куорат бэлиэ сирдэринэн сырытыннараллар, кэпсииллэр. Дойдуга таптал бу мантан үөскүүр буолуохтаах.
— Оҕону мөҕөн-этэн иитэр сыыһа. Кып-кыра эрдэхтэриттэн тэҥнээҕиҥ курдук кэпсэтэн, быһааран биэрдэххэ, барытын өйдүүллэр. Дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы холку, нуһараҥ эйгэ, оҕоҕо ытыктабыл, таптал баар буолуохтаах. Кыргыттарбытын наһаа атаахтаппатахпыт, кыраларыттан эппиэтинэстээх этилэр. Хаһан да уруоккутун ааҕыҥ диэн ылахтаһыы суох, барытын бэйэлэрэ бүтэрбит-оҥорбут буолаллара. Бэйэлэрин оҕолорун эмиэ оннук ииппиттэриттэн үөрэбит.
Олох олорон баран, кэнниҥ диэки эргиллэн көрдөххүнэ, 50 сыл бииргэ олоруу үөрүүтэ, дьиҥ сыаната, ситиһиитэ сиэннэргэ көстөр эбит. Ол аата бэйэҥ оҕолоргун сөпкө ииппит буоллаҕыҥ. Кинилэр тустарыгар долгуйбакка, этэҥҥэ буолалларыгар эрэнэн, ситим быстыбатын көрүү — сирдээҕи дьол буоллаҕа…
Үлэлээн-хамсаан, айылҕа биэрбит кыаҕы арыйан, дьиэ-уот туттан, дьиэ кэргэн иһирэх эйгэтин тэрийэн, дьону кытары тэҥҥэ сылдьан, туһаны аҕалан, үчүгэй доҕоттордонон олоруу – киһи олоҕун сиэрдээх суола, — диэн Надежда Николаевна кэпсиир.
— Биһиги төрөппүттэрбит олус үлэһит, талааннаах, үтүө санаалаах уонна чиэһинэй дьон. Куруук тугу эрэ тэрийэ, быһаара, көмөлөһө сылдьаллар.
Ийэм айар, тэрийэр үлэтин таһынан, олус үчүгэйдик иистэнэр. Оҕуруота, сибэккитэ куруук мааны.
Аҕам киэҥ билиилээх. Миэхэ, сиэннэригэр, математиканы, физиканы, химияны быһааран биэрээччи. Дэлэҕэ, сиэннэрэ «эһээ мощнайгын дии!» диэн сөҕүөхтэрэ дуо? Үчүгэйдик уруһуйдуур, эдэригэр ситиһиилээхтик туста сылдьыбыт, ол эрэн, биригэдьиир, зоотехник курдук тутаах үлэһити оччолорго ким күрэхтэһиигэ ыытыай?
Ийэбит кулууп үлэһитэ буолан, кыра эрдэхпититтэн култуура бары тэрээһиннэригэр элбэхтик кыттыбыппыт, — диэн кыыстара Долгуйаана Николаевна кэпсиир. Кини юрист, онтон медиатор, конфликтолог идэлэри баһылаан, билигин Саха сиринээҕи медиация киинин толорооччу дириэктэринэн үлэлиир.
Саргылаана Николаевна учуутал, психолог. Дьиэ кэргэн, ыччат социальнай-психологическай өйөбүлүн киинин Бүлүүтээҕи филиалыгар салайааччынан үлэлиир. “Матери России” Бүлүүтэҕи салаатын салайааччы, ыччат бэлиитикэтин туйгуна.
«Үлэни өрө туппут дьоммут”
Ону элбэх ситиһиилэрэ туоһулууллар. Николай Иванович Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун, Н.М. Шверник аатынан Үрдүкү профсоюзнай оскуола Уһук Илиннээҕи филиалын бүтэрбитэ. 35 сыл С.Аржаков аатынан сопхуоска зоотехнигынан, управляющайынан, дириэктэри солбуйааччынан, 31 №-дээх СПТУ дириэктэринэн, улуус агропромышленнай комплексын профсоюһун кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн, Оҕо дьиэтин уһаайбатын уонна «Албан Аат» мусуой сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
2013 сылтан СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, “Бүлүү саһарҕалара” литературнай түмсүү салайааччыта, 11 кинигэ ааптара. Кини хоһоонугар 20 ырыа суруллубута, ону тэҥэ, Бүлүү куорат өрөгөй ырыатын (гимнин) ааптара буолар.
Бүлүүтээҕи оҕо дьиэтигэр С.М. Аржаковка уонна Е.А. Степановаҕа аналлаах мусуой экспозицияларын, Чинэкэҕэ аһаҕас халлаан аннынааҕы «Өбүгэ тэлгэһэтэ» комплексы, Бөтүҥҥэ «Өбүгэ түһүлгэтэ» мемориальнай комплексы, хас да улуустааҕы айар куонкурустары тэрийбитэ.
Николай Иванович Бүлүү улууһун, Бөкчөҥөө нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, «СӨ тыатын хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ”, «Гражданскай килбиэн» хаһаайына, СӨ култууратын туйгуна, «Барҕарыы» пуонда стипендиата.
Оттон Надежда Николаевна — СӨ култууратын туйгуна, үтүөлээх үлэһитэ, Бүлүү улууһун, Чернышевскай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, “Олох суола” хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. СӨ духуобунай диэйэтэллэрин VII сийиэһин, Духуобунас форумун дэлэгээтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы “Далбар Хотун” куонкуруска “Уран Хотун” номинация хаһаайката.
Илин Сибиирдээҕи Култуура институтун бүтэрбитэ, бу эйгэҕэ 45 сыл кулууптарга дириэктэринэн, улуус култуураҕа салаатын начаалынньыгынан үлэлээбитэ. Билигин култуура уонна норуот айымньытын сайдыытын оройуоннааҕы киинин отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир.
Бу сыллар тухары улууска ыытыллар улахан дьаһалларга, ыһыахтарга биир сүрүн тэрийээччи. Бүлүү улууһун култууратын историятыгар 20-тэн тахса кинигэни хомуйан таһаарда. Композитор М.Н. Жирков аатын үйэтитиигэ элбэх кылаатын киллэрэр.
Үлэ кэнниттэн кэлэн иккиэн көмпүүтэрдэрин холбоон, айар үлэ абылаҥар ыллараллар. “Үлэтэ суох сатаммаппыт, хаһан да бокуойа суох дьоммут” дииллэрэ оруннаах.
Сэрии кэннинэ төрөөн улааппыт дьону ураты көлүөнэ дии саныыбын. Сэбиэскэй кэмҥэ уһаарыллан, бу тутул урусхалланыытын тулуйбут, холкуостааһын саҕанааҕы саха чөл өйүн-санаатын тутан хаалбыт уонна үүнэр көлүөнэҕэ ону тиэрдэр дьүккүөннээх дьон, үйэ аҥардаах кыһыл көмүс үбүлүөйдэрин дьоһуннук көрсөр сайдам ыал – бу курдук олохтон сэмээр дуоһуйар сэмэй дьоллоох, чэгиэн эрэ буолуҥ!
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: суруйуу дьоруойдарын архыыптарыттан.