Бу ааспыт ый бүтүүтэ Тэҥкэ сиригэр Павел Игнатьев 4 бөрөнү биир олоххо бултаабытын туһунан сурах бассаап ситиминэн өрөспүүбүлүкэни биир гына тилийэ көппүтэ. Биһиги ол куйаар ситимин сонунун «сиппэппит» диэн, итиннэ кыттыспакка олорбуппут.
Бу күннэргэ бултаабыт уол Павел Игнатьев биһиэхэ төлөпүөннүү сырытта. Кини: “Бөрөнү бултаабыппыт туһунан бассаапка аһара дарбатыылаах суруктар тахсаннар соһутан эрэллэр. Мин эһиэхэ олохтоохтук уонна дьиҥнээҕининэн кэпсиэхпин баҕарабын», – диэтэ.
edersaas.ru
Баартаах Байбал (Павел Григорьевич өһүргэммэт ини, кини ханнык да булка баартааҕын билэр буолан, итинник аат быспыппын) кэпсээнэ дьэ маннык буолла.
Тохсунньу ый бүтүүтэ Байбал Тэҥкэ биир биллэр-көстөр булчутунуун Николай Степановтыын уонна Сунтаартан тахса сылдьар табаарыс уолларыныын Тэҥкэттэн икки көс курдук баар Араҥастаах диэн сиргэ бураанынан урут иитэлээбит хапкааннарын, сылгыларын көрө-билэ барбыттар. Үүтээннэригэр тиийэн баран, икки аҥы барарга сүбэлэһэллэр. Ол сылдьан Байбал бураана алдьанан, үүтээниттэн саппаас ыла сатыы кэлэн истэҕинэ, арай уун утары биир аарыма бөрө бураан суолун устун сүүрэн ууннаран иһэр эбит. Байбал биир суон тиит күөнүгэр сөрүөстэ түһээт, төһө да соһуйдар, сыыһа туттубатах.
Ол маннык буолбут эбит. Уолаттар үүтээҥҥэ Байбалларын күүппэлээн баран, утары барарга быһаарыммыттар. Кэлин сыныйан үөрэтэн билбиттэрэ, чугас соҕус биэс бөрө биир тайаҕы охторон сии-аһыы сытан, уолаттар бурааннарын тыаһыттан тэһииркээн биэс аҥы куоппуттар эбит. Бөрөлөр куттал суоһаатаҕына, тус-туспа куоталлара биллэр. Байбал бураанын оҥостон, ити киэһэ уолаттар үүтээннэригэр хонон, бөрөлөрү салгыы сонордоһорго быһаарыммыттар. Сарсыныгар бэрт эрдэ, тыҥ хатыыта туран эмиэ икки аҥы арахсан сур бөрөлөрү суоллааһыҥҥа туруналлар. Торҕонноон сылдьар ардай аһыылаахтарыҥ туох да кутталын умнан, били сиэҥнэригэр син биир кэлбиттэр эбит. Бураан тыаһын истээт, буут биэрбиттэрин дьэ эккирэтии кытаанаҕа буолбут. Байбал быйыл саҥа ылбыт бураана уруккулартан баазата уһун буолан, хаарга ордук уйдарар уонна саҥа-саҥа курдук ордук кыахтаах эбит. Биир бөрөнү ситэ охсон ытан ылбыт. Ити күн атыттар ситтэрбэтэхтэр. Сарсыныгар эмиэ сиэҥнэригэр тиийбиттэрэ, тобох үс бөрө эмиэ үссэнэ сылдьан, бураан тыаһыттан бууттара быстарынан ойбуттар. Бу сырыыга бөрөлөр куотар быһыыларын-майгыларын үөрэппит уонна хас да сиринэн эргиччи бураанынан сүүрдэн бөрөлөргө суол «бэлэмнээбиттэрэ» туһалаабыт. Хаар халыҥ буолан, бөрөлөрүҥ эмиэ бэлэм суолунан чэпчэкитик сылдьалларын ордорор буолбуттар эбит диэн бөрөһүт уолаттар оонньуу-күлэ быһаарбыттар. Бу сырыыга эмиэ Байбал икки бөрөнү ситэн дьууктаабыт. Уолаттар сүбэлэһэг баран, хаалбыт бөрө син-биир сиэҥэр кэлиэ диэн хапкаан ууран сэбилээн баран бөһүөлэктэригэр төннүбүттэр. Сарсыныгар Байбал эмиэ Степанов Николайдыын тахсыбыта бөрөлөрү хапкааҥҥа үктээн баран соһон барбытын көрөллөр. Байбал эмиэ суоллаан, биэс күн иһгэр бэһис бөрөтүн анныгар баттыыр. Манна биир дьиктитэ, ити биэс бөрө бары тыһылар эбит. Дьэ, аны саас төһө ууһуо-тэнийиэ этилэрий…
Бу бултааһын, били, «барда, тиийдэ, көрдө, өлөрдө» диэбит курдук судургу буолбатаҕын, булка-алка сыһыаннаах эрэ дьон өйдүүрэ буолуо. Эдэр киһи Байбал ити биэс бөрөнү соҕотоҕун эрэ өссө биир олоххо суоһарбытын курдук уу боростуойдук кэпсииллэриттэн кыбыстар, кэлэйэр даҕаны. Кырдьык, Байанай биэрэн биэрбит. Биэс күн иһигэр биир сиртэн биэс бөрөнү сууһарыы диэн мээнэҕэ суоҕа биллэр. Ол эрээри, итини бултуурга уолаттар төһөлөөх сыралара-сырбалара барбыта, өйдөрө-санаалара, ньиэрбэлэрэ тыҥаан сылдьыбыта буолуой уонна икки бураанынан төттөрү-таары сүүрдүүгэ төһөлөөх уматыгы үрдэбиттэрин бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ.
Урукку өттүгэр эмиэ хас да бөрөнү бултаабыт, кырдьаҕастыын да киирсибит эр бэрдэ Тэҥкэ уола Баартаах Байбал кэпсээнин түмүгэр, бурааным сыарҕатыгар бултаабыт бэһис бөрөбүн таҥнары тиэйэн иһэн бөрө чахчы улуу кыыл эбит дии санаатым. Бөрө эмиэ айылҕаттан айыллыбытынан тыаларбытыгар туһалардааҕын умнуо суохтаахпыт, кинини ойуур бэтиринээрэ дииллэрин өйдүөхтээхпит. Биричиинэтэ суох буоллахха, бултаһар сыыһа эбит дии санаатым. Мин сылгыбын, дойдум Тэҥкэм дьонун сылгыларын тыыппатахтара эбитэ буоллар, аһара сырсыаккалаһыа суох этим. Ханна даҕаны ытыктанар, кырдьаҕас аарыма булчуттар бааллар, олортон көҥүл, сүбэ-соргу ыллаххына биирдэ киирсиэхтээх эбиккин. Баҕа санаам диэн, биһиги бөрөлөрбүт бэйэлэрин айылҕаларынан ыраах тыаларга сырыттыннар, биһиги баайбытыгар-дуолбутугар чугаһаабатыннар, оччоҕо биһиги кинилэри тыыппаппыт диир.
Кырдьык, эйигин тыыппатах ханнык баҕарар адьырҕа да кыылы мэнээк бултаҕар дьиҥнээх булчут сиэригэр-майгытыгар баппата биллэр. Өссө ону ааһан аньыы-хара, сэт-сэлээн даҕаны үөскүөн сөп дииллэрэ. Оттон бу Тэҥкэ эргин быйылгы кыстыкка бөрөлөр сылгыны сиэбиттэрэ, бэлиэтээбиттэрэ баар чахчы. Билигин даҕаны үс бөрө бөһүөлэктэн бэрт чугас ыырдана сылдьаллара биллэр. Тустаах тэрилтэлэр бөрөнү бултаабыт булчуттарга көрүллэр бары көҥүллээһиннэри үөрдэ-көтүтэ кэмигэр оҥорон иһэллэрэ наада этэ. Хаһан эрэ сүүһүнэн тыһыынча ороскуоттаах бөртөлүөтүнэн көтө сылдьан күҥҥэ 2-3 бөрөнү бултаатахтарына, улахан кыайыы-хотуу, уруй-айхал, чиэс-бочуот бөҕө буолаллара дии. Оттон Тэҥкэ баһылыга Н.И. Попов Тэҥкэ сиригэр бултаммыт хас биирдии бөрө аайы 50 л бэнсиин биэрэргэ дьаһала атыттарга холобур эрэ буолуон сөп эбит.
Борис НИКОЛАЕВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru