Омос санаатахха, киһи бибилэтиэкэҕэ билиитин кэҥэтэр, саҥаны билэр-көрөр эрэ соруктаах кэлэр. Билии храмыгар кэлбит киһи кыратык сынньана түһээри, ааҕар саалаттан тахсан, төлөпүөнүн хасыһан барарын элбэхтик көрөҕүн.
edersaas.ru
Ол эрэн, кэнники кэмҥэ бибилэтиэкэҕэ кинилэр атын дьарыкка умсугуйар буоллулар. Ол эбэтэр кинилэр А.Пушкин аатынан Национальнай бибилэтиэкэ (дириэктэр С.В.Максимова) ааҕар уонна сынньанар саалаларын эркиннэригэр норуот маастардарын үлэлэрин көрөн сэргиир, кэрэхсиир буолбуттара оруобуна биир сыл буолла. Бу “Алаас уран тарбахтаахтара” диэн бырайыагынан тэриллэр быыстапканы Арассыыйа уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, Учууталлар учууталлара, СӨ норуотун маастара Людмила Жиркова сүрүннүүр. Сонун бырайыак хайдах үөскээбитин туһунан Людмила Петровна сэһэргиир.
“АЛААС УРАН ТАРБАХТААХТАРА”
— Бибилэтиэкэ национальнай уонна кыраайы үөрэтэр пуондаларын отделын сэбиэдиссэйэ Лариса Кычкина былырыын баччаларга: “Биһиги отделбыт саалатын эркиннэрэ аһаҕас, кураанах кэриэтэ тураллара көрөргө соччото суох. Тугунан эмэ көмөлөһүөҥ дуо?” – диэн ыйыппыта. Онуоха мин: “Саха сирин норуодунай маастардарын кытары араас быыстапкаларга кыттан кэллибит. Арай, бу сааланы кинилэр истиэнэҕэ ыйанар кыахтаах айымньыларынан симээн көмөлөһөр тоҕо сатаныа суоҕай?” –дии санаабытым.
Ол гынан баран, ханнык баҕарар быыстапканы ылбычча оҥорбоккун, бэлэмнэниигэ элбэх түһүмэҕи ааһаҕын. Кыра истиэнэҕэ күндү оҥоһуктары кэрэтик көстөр, хараҕы абылыыр, саҥа санааны саҕар гына ыйыыр бэйэтэ ураты сатабылы эрэйэр. Онон, Лариса Иннокентьевнаттан этии киирбитин кэннэ бибилэтиэкэҕэ кэлэн көрөн баран, сахалыы оҥоһуктарбытын ыйаан, истиэнэлэри толорууһукпут дии санаабытым. Арай, оҥоһуктары ыйыыр анал тэриллэри булалларыгар көрдөспүтүм.
Ханнык баҕарар ураннаан айан оҥоһуллубут иис үлэтэ – ураты айымньы, киһиэхэ сырдыгынан сыдьаайар, сылааһынан угуттуур, кэрэтинэн сөхтөрөр дьикти күүстээх. Маннык ииһи мындыр өйдөөх, талааннаах тарбахтаах, айылҕаттан анатыылаах дьон айаллар.
Маастардарбыт интерьергэ туһанарга сөптөөх, киһи хараҕын араарбат үлэлэрэ тустаах быыстапкаларга туруоруллан баран, харах далыттан сүтэн хаалаллара хомолтолоох. Дьиҥэр, хас эмэ ыйы, сылы быһа оҥорбут үлэлэригэр төһөлөөх сыраларын биэрбиттэрэ, дууһаларын уурбуттара буолуой? Иис үлэтэ олус сындалҕаннаах, киһи араас санаатынан, кэрэхсээбитинэн, ис сүрэҕиттэн баҕаран туран күнү-дьылы аахсыбакка, күүһү-күдэҕи харыстаабакка, ойуулаан-дьарҕаалаан дьүһүйбүт үлэтэ буоллаҕа. Оннук үлэлэр кэмигэр быыстапкаларга кыттан баран, туһалара ааспыт курдук ханна эрэ дьапталла сыталларын соччото суоҕунан ааҕабын. Ол да иһин буолуо, бибилэтиэкэҕэ социальнай бырайыак сиэринэн биир сыл устата кыраайы үөрэтэр пуонда салаатын истиэнэтин иистэнньэҥнэр уус-уран оҥоһуктарынан симээн боруобалаан көрүөххэ диэн сүбэлэспиппит. Онтон бибилэтэкиэлэри кытары сүбэлэһэн, “Алаас уран тарбахтаахтара” диэн бырайыагы толкуйдаан таһаарбыппыт. Бырайыакпыт сүрүн соругунан бибилэтиэкэ ааҕааччыларыгар, ыалдьыттарыгар СӨ норуодунай уонна декоративнай-прикладной искусствотын аныгы маастардарын, кинилэр үгэскэ олоҕурбут уонна аныгылыы хайысхалаах уус-уран оҥоһуктарын билиһиннэрии-көрдөрүү, тэриллибит быыстапка нөҥүө кэлэр көлүөнэни, эдэр ыччаты саха ииһин ураты кэрэтигэр, мындырыгар, ис хоһоонугар уһуйуу, үөрэтии, тардыы буолар.
АҺЫЛЛЫЫ УОННА АРЫЛЛЫЫ
— Бырайыакпытын 2018 сыллаахха сэтинньи 9 күнүгэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга сүрэхтээбиппит. Бастакы быыстапкаҕа мин үлэлэрбиттэн ат толору симэҕин икки кэмпилиэгэ, көбүөрдэр, паннолар көрдөрүүгэ ыйаммыттара. Билии храмыгар кэлбит дьон бастаан олус соһуйбуттар этэ. Биллэрин курдук, бибилэтиэкэҕэ ыччаттар, устудьуоннар, учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр, быһата интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ сылдьаллар. Кинилэр күнү быһа бибилэтиэкэҕэ олорортон аралдьыйа, сэргэхсийэ түһээри гыннахтарына, кэрэ оҥоһуктары кэрийэ сылдьан хаартыскаҕа түһэрэр уонна социальнай ситимнэргэ тарҕатар буолбуттара. Ол аата, биһиги биир өттүнэн ыллахха, норуот маастардарын үлэлэрин тарҕатыыга үлэлиир эбиппит диэн өрө көтөҕүллэ түспүппүт.
Биир нэдиэлэнэн үлэлэрбитин хомуйаары гыммыппытыгар, бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ: “Итиччэ кылгас кэмҥэ турар дуо?” диэн соһуйбуттара да, хомойбуттара да. Онон икки нэдиэлэ диэн баран, биир ый, онтон икки ый туруорар буолбуппут. Биһиги быыстапкаларбыт кэмиттэн кэмигэр уларыйа турар быыстапкалар буолаллар. Ол аата бэйэтэ тыйаатыр курдук, авансцена курдук – саҥаттан саҥа аат, саҥаттан саҥа үлэ. Сылы быһа ыйанан туран, кими да сылаппаттар. Аныгыскыга ким үлэтэ туруой диэн күүтэллэр, бибилэтиэкэҕэ тардыһаллар.
Суол ырааҕын уонна ыараханын аахсыбакка кэлбит маастардарбыт үлэлэрин туруоран эрэ баран, хайдах ыыталаан кэбиһиэхпитий диэн, ааҕааччылары кытары көрүһүннэрэр, араас тэрээһиннэри ыытар буолбуппут. Онно быыстапканы кэрэхсээбит дьон уонна Василий Илларионов, Ульяна Винокурова, Валентина Семенова курдук учуонайдар кэпсэтиигэ кыттан, көрсүһүүлэрбит ис хоһоонун байыппыттара. Маастардар бэйэлэрин үлэлэрин кэрэхсэбиллээхтик кэпсээн, үгүс дьону бэйэлэрин эйгэлэригэр тардыбыттара, кинилэртэн үөрэниэн баҕарбыттар элбэхтэр.
ОҔОЛОРБУТУН УМНУБАППЫТ
— Кырачааннарбытын эмиэ умнубаппыт. Бэс ыйыгар оҕолорго аналлаах үлэлээх маастардарбытын ыҥырбыппыт. Оҕолорго үлэни аҕыйах киһи оҥорор. Холобур, Анастасия Бубякина “Үһүс көлүөнэ оскуолатыгар” дьарыктанар эбээлэри түмэн, “Эбээлэр — оҕолорго” диэн тиэмэлээх быыстапкаҕа кыттан, дьон махталын ылбыппыт. Ону сэргэ, оҕолорго анаан оҥоһуктары киллэрбиппит. Холобур, таас витриналарга «Нади куукулалара» диэн оҕо устуудьуйатын оҕолорун араас матырыйаалтан оҥоһуктарын, кинилэр салайааччылара Надежда Руфова тус айымньыларын сэргэ, Ксения Иванова диэн маастар таҥастан тигиллибит куукулаларын туруорбуппут. Атын кэмнэргэ эбии тиэмэлээх быыстапка буолан, туос иһиттэр, куосумас паннолар көрдөрүүгэ турбуттара.
ИККИ-ҮС СЫЛЛААХ ТОРУМ ОҤОҺУЛУННА
— Дьиҥэр, бу маастардарбыт “Симэх” норуот искусствотын киинин иһинэн үгүс быыстапкаларга, араас тэрээһиннэргэ сылдьаллар. Ол эрэн, быыс булан, биһиги бырайыакпытыгар үөрэ-көтө кытталларыттан үөрэбин. Кими да күһэйбэппит, бэйэлэрэ баҕа өттүнэн кытталлар. Биир сааланы соҕотох толорор элбэх үлэлээх маастар аҕыйах буолар. Ол да буоллар, чугастааҕы икки-үс сыллааҕы былааммыт номнуо торумнанна, бырайыакпытыгар араас улуустартан бары кыттыһан эрэллэр. Онуоха маастардарбыт саҥаттан саҥа үлэлээх кэлээри, үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Оҥоһуктары сөпкө ыйыыр, кырасыабай көстүүнү оҥорор Петр Николаевич Атласова суох сатаммаппыт. Ону сэргэ, култуура академиятын “Coogle (CoogleArts&Culture) порталыгар икки быыстапкабытын толору сырдаттыбыт. Инникитин быыстапкаларбытын Куйаар ситимигэр киэҥник тарҕатар былааннаахпыт. Уонча киһилээх хамаандабын кытары сыллааҕы үлэлэр түмүктэринэн кыра брошюра бэлэмнии сылдьабыт.
“МААСТАРДАРБЫН ҮЛЭЛЭРИНЭН ЫЛЫНАБЫН”
Людмила Жиркова сахалыы иискэ дьарыгын Дьокуускай куорат 33 №-дээх оскуолатыгар эбии үөрэхтээһин учууталынан үлэлии сылдьан саҕалаабыта. Бу оскуолаҕа 20 сыл үлэлээбитин тухары оҕолору быысыпка, баайыы, оҕуруону тиһии, лоскуйунан тигии кистэлэҥнэригэр уһуйбута. Үөрэппит оҕолоро кэлин Арассыыйаҕа, омук сирдэригэр быыстапкаларга кыттан, кыайан-хотон кэлэллэр.
Людмила Петровна биир эйгэҕэ тэҥҥэ сылдьар уран иистэнньэҥнэри кытары уруккуттан билсэр. Ол эрэн, олох чугастык билсиһиитэ 2015 сыллаахха Саха сирин маастардарын кытары Францияҕа Арассыыйа аатыттан улахан быыстапкаҕа бара сылдьыаҕыттан саҕаламмыта. Кини онно “Симэх” киин аатыттан быыстапка тэрээһинин санныгар сүгэн, сүрүннээччи быһыытынан үлэлээн, улахан эппиэтинэһи сүкпүтэ.
Кини норуот маастардарын үлэлэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрэргэ улахан үлэни ыыта сылдьабын диэн дарбааннаахтык этиэн туттунар. Ол эрэн, тус быыстапкаларын сөргүтэн, саҥалыы тэрийэн, хайа баҕарар улуус киэн тутта ааттыыр иистэнньэҥнэрин үлэлэрин куорат киинигэр, историческай миэстэҕэ – Национальнай бибилэтиэкэ киэҥ уораҕайыгар туруораллара, эбиитин эдэр ыччат билсэрэ, сэргиирэ инники кэскили түстүүр.
Ол туһунан Людмила Петровна: “Быыстапканы тэрийэрбэр, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар олорор, бэйэлэрин айар үлэлэринэн киэҥ сиргэ ааттара сураҕырбыт, ситиһии, кыайыы көтөлүн билбит, ааттаах-суоллаах маастардары – дьүөгэлэрбин ыҥырбытым. Мин кинилэри кытары билсиэм иннинэ үлэлэрин быыстапкаларга көрөн сэргээбитим, сөбүлээн, сөҕөн чугастык ылыммытым. Этэргэ дылы, сырдыгы, кэрэни айа-тута сылдьар киһиэхэ хаһан да куһаҕан уйаламмат, хара дьай иҥмэт дииллэринии, бу маастар-дьүөгэлэрбин кытары билсиһиим кэннэ кинилэри киһи быһыытынан да, айымньыларынан да сөҕөрүм, ылынарым, үрдүктүк саныырым, ытыктыырым ааспат. Мин кинилэр сырдык ыраларын, ыраас санааларын, дуулаҕа тулуурдарын, өркөн өйдөрүн, модун санааларын, уйаҕас сүрэхтэрин үлэлэрин нөҥүө ылынабын. Онон, бу бырайыакпыт нөҥүө биирдиилээн маастардары, кинилэр салайар түмсүүлэрин биир-биир солбуһуннаран, дьон билиитигэр таһаарарга кыһаллабын”, — диэн эйэҕэстик сэһэргиир.
Василий Илларионов:
“Алаас уран тарбахтаахтара” диэн бырайыагы олус сэргии сылдьабын, саха далбардарын сүдү талааннарын сөҕөбүн. Бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ этэллэринэн, маннык быыстапкалар ааҕааччы элбииригэр төһүү буолбуттар. Ол аата, бибилэтиэкэ ааҕар саалаларыгар ааҕа, толкуйдуу кэлбит ыччаттар эбиитин кэрэ эйгэтигэр киирэн, дууһалыын чэпчээн, сүрэхтиин сылаанньыйан тахсаллар. Ыччаттарга патриотическай тыын уһуктар, омук култууратыгар, Саха сирин төрүт норуоттарын үгэстэригэр, абыычайдарыгар ытыктабыл уонна харыстабыллаах сыһыан үөскүүр.
Бибилэтиэкэҕэ буолбут быыстапкалар:
Людмила Жиркова — ХIХ үйэтээҕи ат симэҕин кэмпилиэгэ, кырадаһынынан көбүөрдэр , “Күн алгыһа” панно үлэлэр;
“Мүрү оһуора” айар бөлөх (сал. Екатерина Бочкарева) – “Олоҥхо сирэ” паннолар сериялара, лоскуйтан мозаика, аппликация, илиинэн быысыпка;
“Алгыс” айар бөлөх (Таатта улууһун Чымнаайы сэлиэнньэтэ, сал.Арина Большакова) – көбүөрдэр уонна паннолар сериялара, лоскуйтан мозаика, аппликация, илиинэн быысыпка;
Анастасия Бубякина (Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтэ) – оҕолорго остуоруйанан паннолар сериялара, лоскуйтан мозаика, аппликация, илиинэн быысыпка;
Мария Рехлясова (Нам улууһун Нам сэлиэнньэтэ) – кылтан үгэс буолбут уонна аныгы оҥоһуктар;
Яна Чемпосова (Өлүөхүмэ улууһун Нөөрүктээйи сэлиэнньэтэ) – үгэс буолбут ат тэриллэрэ, лоскуйтан мозаика, эбэҥкилэр көстүүмнэрин аксессуардара;
Татьяна Шишигина (Дьокуускай куорат) – кырадаһынынан тигиллибит чаппараах, аныгылыы паннолар.
Ону сэргэ, куосумас тиэмэтигэр панноларынан, Юрий Гагарин куйаарга көппүтэ 55 сылыгар аналлаах планшет-иһитиннэриигэ норуот маастардара Людмила Жиркова (Дьокуускай куорат), Христина Моякунова (Сунтаар улууһа), Альбина Дьячковская (Чурапчы), Надежда Христофорова (Таатта), Мария Федотова (Таатта), Евдокия Шарина (Нам), Розалия Федорова (Сунтаар), Валентина Федорова (Сунтаар), Ксения Иванова (Дьокуускай к). кытыннылар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru
Хаартыскалар Л.Жиркова
тус архыыбыттан туһанылыннылар.