Биһиги –“ураллар”: “Күннэтэ дьиктини, хатыламматы айар дьоллоох дьоммут!”

Бөлөххө киир:

Сахалыы бэчээт 100 сыла. Саха АССР төрүттэммитэ 100 сыла

Х. Төрөөбүт тылбар махтанабын!

Билигин биһиэхэ, Саха сиригэр, Хотугулуу-Илиҥҥи Федеральнай университекка суруналыыстыка салаата баара олус үчүгэй. Билиҥҥи оҕолорго, кырдьык, үчүгэйинэн ымсыырабыт. Оля Захарова этэринии, биһиги бэйэбит дойдубутугар, университеппытыгар  үөрэммиппит буоллар, баҕар, “өссө таһаарыылаах үлэлээх, баай-талым, сытыы тыллаах, ураты көрүүлээх суруналыыстар буолан тахсыбыт буолуохпут этэ…”. Чахчыта да оннук ээ. Бу иннинэ оттон, биһиги убайдарбыт-эдьиийдэрбит, үгүстэрэ саха тыла үөрэхтээх дьон, оройуоннар, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын эрэдээксийэлэрин тутан олордохторо дии!

Холобур, мин  убайдарым, аҕам бииргэ төрөөбүт быраата  Степан Осипович Алексеев уонна аҕам балтын Елена Осиповна  уола  Семен Романович Данилов (бэйиэт Роман Данилов) үйэлэрин тухары Чурапчы улууһун “Саҥа олох” хаһыатын эрэдээксийэтигэр айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ. Роман Данилов өрөспүүбүлүкэтээҕи “Эдэр коммунист” хаһыакка эмиэ, айар үлэһит быһыытынан, бэйэтин суолун-ииһин хаалларбыта. Оттон аҕам Афанасий Михайлович Фомин, биир кэмҥэ балачча уһуннук “Саҥа олох” хаһыат сурукка отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Суруйар, айар  талааннаах, тэрийэр дьоҕурдаах уонна дьоҥҥо көмөлөһөр баҕалаах буоланнар, хаһыаччыт чэпчэкитэ суох идэтин таллахтара.  Арай онно эбии анал суруналыыс үөрэхтээх эбит буолуннар!..  Ол быданнааҕы 60-с сылларга, “эрэдээксийэ оҕото”  буолан, эрэдээксийэ Саҥа Дьылыгар, үйэбэр аан бастаан дьаабылыка диэни амсайбыппын өйдөөн хаалбыппын. Эчи сыта дыргыйан, билигин да кэлэргэ дылы…  Онон, “эрэдээксийэ диэн үчүгэй даҕаны сир!” – диэн үтүө өйдөбүл биһиги дьиэ кэргэҥҥэ олох эрдэ олохсуйбута.

Мин 1977 сыллаахха Уралга үөрэххэ барыам иннинэ СГУ “саха салаата-74” кууруска үөрэнэ сылдьарым. Биллэн турар, суруналыыс буолуон баҕалаах, дьоҕурдаах оҕолор бааллара эрээри, араас биричиинэнэн туох эрэ сатаммакка, миигин ыытарга быһаарбыттара. “Таня, хайаан да үөрэнэ бараҕын, суруналыыс буолаҕын!”, — диэн кытаанах ирдэбили туруорбуттара.  “Дьолгун мүччү тутума!”, — диэччи эмиэ баара.  Саамай күүстээх аргуменнара – эн, куорат оскуолатын бүтэрбит кыыс, нуучча тылыгар үчүгэйгин, диэн. Мин Дьокуускай куорат 20N-дээх саха оскуолатын бүтэрбитим. Сайсарыга. Онон, саха тылыгар, литературатыгар тапталы иҥэрбит учууталбар Галина Николаевна Пономареваҕа, университекка  “СС-74” кууруһум оҕолоругар олус махтана саныыбын, итэҕэйбиттэригэр. Махтанабын төрөөбүт сахам тылыгар! Махтанабын СГУ-бар, историко-филологическай факультеппар, сахам салаатын преподавателлэригэр!  Олоҕум идэтигэр уһуйбут УрГУ-бар, учууталларбар, бииргэ үөрэммит оҕолорбор!

Эдэр сааһым куората — Свердловскай

 

Биһиги саҕана УрГУ-га журфак деканынан Вадим Николаевич Фоминых этэ. Устудьуоннуу сылдьан кинини, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнин, бойобуой  уордьаннаах-мэтээллээх көстүүмүн кэтэ сылдьарын биирдэ даҕаны  көрбөтөҕүм… Кэлин билэр буоллаҕым, кини фроҥҥа 17 сааһыгар бэйэтэ тылланан, доброволеһынан  барбытын уонна фроҥҥа, сэрии букатын бүтүөр диэри өстөөҕү кыргыбытын, Улуу Кыайыыны аҕалсыбытын!  Уонна, итинник хорсун буойун, дьиҥэр, олус сэмэй майгылаах, үрдүк култууралаах киһи этэ. Билиҥҥээҥҥэ диэри сөҕөбүн. Миэхэ, тоҕо эрэ, олус эйэҕэстик, үчүгэйдик сыһыаннаһара (дьиҥэр, барыбытыгар буоллаҕа), ону, дьоҕойон, араспаанньабыт маарыннаһар буолан дуу, кини – Фоминых, мин – Фомина, диэн эмиэ санаталаан ыларым…  Биир эмиэ саамай умнубат преподавательбинэн “техника производства и оформления газеты” (“техгаз”) үөрэтэр Владимир Александрович Чичиланов буолар. Эмиэ сэрии бэтэрээнэ этэ. Олус кытаанах, ирдэбиллээх учуутал. Ким эрэ, “Чичи идет!”, диэтин кытта аудиторияҕа ылы-чып, уу-чуумпу буола түһэрэ. Уопсайынан, биһиги преподтарбыт үгүстэрэ “Уральский рабочий” хаһыакка үлэлииллэрэ, практик дьон этилэрэ. Өйдүүбүн – Чичиланов оннооҕор типографияттан бүргэс илдьэ кэлэрэ. Даа-даа., дьиҥнээх бүргэс – шило.  Маннык бүргэһинэн типография үлэһиттэрэ – метранпажтар хаһыаты таҥаллара. Сибиниэс буккааһыктаах тимиртэн кутуллубут араас шрифтэри (хаһыат тиэкиһин буукубаларын) пуорумаҕа төттөрү-таары угаллара-таһаараллара, сыыһалаах тылы көннөттөрөн, устуруоканы төттөрү  кыбыталлара. Биһиги, суруналыыстар, нүөмэр тахсарыгар уочаратынан типографияҕа дьуһуурунайдыырбыт. “Дьэ, ол дьуһуурустубалыы тиийдэххинэ, саҥа үлэһити, хайдах майгылаах киһи кэлбитин билээри, метранпажтар хайаан даҕаны “алҕас” бүргэһинэн илиигэ анньыахтара…”, — диирэ   Чичиланов. Ама оннук буоллаҕай, тугун сүрэй, диэх курдук… Ол да буоллар, үлэлии кэлбит бастакы сылбар,  Ю.А.Гагарин аатынан Өрөспүүбүлүкэтээҕи типографияҕа (ол дьиэ билигин СӨ Национальнай художественнай мусуойа буолан турар) дьуһуурустубалыы тиийдэхпинэ, хаһан эрэ бүргэһинэн анньаллар, диэн мин сүрдээҕин сэрэхэдийэр буолар этим… Хата, этэҥҥэ ким даҕаны бүргэһинэн “бэрэбиэркэлээбэтэҕэ”. Оччолорго дойду бары типографияларыгар хаһыаты “высокай” диэн ньыманан бэчээттииллэрэ. Офсетка биһиги “Саха сирэ” хаһыаппыт 90-с сыллар саҕаланыыларыгар Уһук Илиҥҥэ биир бастакынан көспүтэ.

Эдэр сааһым куоратын Свердловскайбын, үөрэммит сылларбын олус күндүтүк саныыбын. Кууруспут, группабыт олус эйэлээх, түмсүүлээх этэ. Үөрэхпитигэр да көмөлөсүһэрбит, бииргэ сынньанар, хайыһардыыр, хаҥкылыыр да этибит. Оттон хас сыл аайы ыытыллар “Студенческая весна” диэн факультеттар икки ардыларынааҕы уус-уран самодеятельность көрүү-куонкуруһугар биһиги, журфактар, кыратык омуннаан эттэххэ, тэҥнээхпитин булбат этибит.

Журфак интернациональнай буолан, араас омук оҕолоро эгэлгэ талааннаахтара. Фаниль диэн башкир уола курайга дьикти кэрэтик оонньуура, калмык Толя үҥкүүлээн тэйэрэ,   туркмен ыччаттара олус үчүгэйдик ыллыыллара, татар кыыһа Зоя хоһоон ааҕан чаҕылыннарара… Оннооҕор мин, 3-с кууруска эбитэ дуу, хомуска сахалыы матыыптары иһитиннэрэн турардаахпын…

Оттон, “Большаков уулуссатын 79-һа” уопсайбыт кэтэҕинэн ааһар  “Чапаев” уулуссатынан хаамарбын сөбүлүүр да этим. Бу чуумпу уулуссанан троллейбустар эрэ сылдьаллара. Манна биир саамай ис-киирбэх миэстэ баар – Бажов музей-дьиэтэ. Валя Герасимовалыын, соло булларбыт эрэ,  бу музейга хайаан да сылдьар этибит. Бажов остуоруйаларыгар “киирэн”, “малахитовай шкатулканы” аһан, оҕо сааспытын, төрөппүттэрбитин санаан ыларбыт…  Мин Свердловскайга үйэбэр аан бастаан поезд диэни чугастан көрбүтүм, паркаҕа яблоня сибэккитэ тылларын олус кэрэхсээбитим., дьэ уонна, ардах кэнниттэн салгыҥҥа тополь -тирэх мас сыта дыргыйан олороро үчүгэй да буолара!

Мин “Сахам сирэ”

Бэйэм онус кылаас кэнниттэн комсомольскай путевканан тыа сиригэр ыччат-комсомольскай фермаҕа үлэлээбит буоламмын, хомсомуолга, оробуочай ыччакка чугас этим. Практикаларбын эмиэ хомсомуол уонна оробуочай, тыа сирин ыччатын отделларыгар барбытым. Салайааччым — биллиилээх, чаҕылхай суруналыыс Федор Константинович Стручков.  Киниэхэ мэлдьи  махтана саныыбын.

Дипломнай үлэбэр ол иһин,  производственнай кэлэктиипкэ ыччакка настаабынньыктааһын (уһуйуу) — бэйэбэр чугас  тиэмэни талан ылбытым уонна Нина Дорошенко диэн эдэр, кэскиллээх преподаватель, наука кандидатын салалтатынан, бэрт үчүгэйдик көмүскээбитим. Оттон “Эдэр коммунист” хаһыакка үлэҕэ ыларыгар эрэдээктэрим Николай Афанасьевич Герасимов талларбытыгар, оробуочай уонна тыа сирин ыччатын отделыттан саҕалыахпын баҕарарбын эппиппэр, үөрбүтэ уонна, анал үөрэхтээҕим быһыытынан акылааппар 10 солкуобайы эбэн, 120 солкуобай хамнастаабыта.

Биһиги, 1980 сыллаахха, бэйэ-бэйэбитин өйөһөн-өйдөһөн бииргэ үөрэхпитин бүтэрбиттэр,  үлэбитин —  киһи да, суруналыыс да быһыытынан үтүөкэннээх, чаҕылхай кыыс Валентина ГЕРАСИМОВА Саха тэлэбиидэнньэтиттэн (“62-я параллель” биэриини өйдүүр инигит?..), оттон мин, үөһээ эппитим курдук, “Эдэр коммунист” хаһыаттан, саҕалаабыппыт. Хомсомуолтан партияҕа үүнэллэрин курдук, ыччат хаһыатыттан үксүгэр “Кыым” хаһыакка үлэлии кэлэллэрэ. Мин эмиэ, ол үгэстэн туораабакка, 1993 сыллаахха өрөспүүбүлүкэтээҕи “Саха сирэ” хаһыат Култуураҕа, үөрэххэ, духуобунаска отделын эрэдээктэринэн үлэҕэ ылыллыбытым. Санаан көрүҥ – миигин үлэҕэ ылбыт саха суруналыыстыкатын аксакала Василий Васильевич Кириллин, үлэҕэ ыҥырбыт саха норуодунай бэйиэтэ Наталья Ивановна Харлампьева, саха норуодунай бэйиэтэ Василий Тарасович Сивцев, өссө эрдэ саха норуодунай бэйиэтэ Савва Иванович Тарасов курдук чулуу, чаҕылхай дьон, саха саарыннара, бэйэлэрэ араас кэмнэргэ бу “Кыым” хаһыат култуураҕа отделын салайбыттара дии! Онон, миэхэ уон оччонон эппиэттээх этэ. Махталым бэлиэтигэр, сүрэхпин ууран, туох баар билиибин, айымньылаах сыһыаммын, кыһамньыбын анаан, 25  сыл – бүтүн үйэ чиэппэрэ кэм устата өрөспүүбүлүкэ сүрүн хаһыатын култуураҕа отделын эрэдээктэринэн үлэлээн кэллэҕим. Онуоха, биллэн турар, бу отделга араас кэмнэргэ айымньылаахтык үлэлээбит  күндү биир идэлээхтэрим, талааннаах суруналыыстар, суруйааччылар  — Антонина Эверстова, Саргылаана Данилова, Изабелла Антипина, Екатерина Бястинова, Евдокия Сергина, Людмила Попова, Гаврил Андросов, Рустам Каженкин, Иван Гаврильев, өссө мин кэлиэм инниттэн Борис Павлов, Надежда Осипова, уо.д.а. уопсай дьыалаҕа киллэрбит кылааттара, өҥөлөрө улахан.  «Эдэр коммунистан» бииргэ үлэлээбит, убайым курдук саныыр биир дойдулааҕым, саха норуодунай суруйааччыта Семен Андреевич Попов-Туматтан саҕалаан, саха чаҕылхай интэллигиэнсийэтэ,  суруйааччылар, учуонайдар, худуоһунньуктар, артыыстар, култуура, үөрэх үлэһиттэрэ, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрбит  — ытыктыыр дьонум сүбэлэрэ-амалара, өйөбүллэрэ сүдү суолталаах. Мин кинилэргэ махтанабын уонна кинилэрдиин алтыспыппынан, алтыһарбынан  киэн туттабын диир бүгүн толору бырааптаахпын дии саныыбын. Бу мин биир саамай табыллан, уһуннук, айымньылаахтык үлэлээн кэлбит эрэдээксийэбэр, хаһыаппар, эйэлээх, түмсүүлээх кэлэктииппэр махталым, тапталым муҥура суох!

400 сыл “ыстаастаахпыт”!

 

Бүгүн “Саха сирэ” хаһыатым уонна кини “Эдэр саас” сайта “ураллааҕы” кэллиэгэлэрбин ыалдьыттатара – бу эмиэ бэйэтэ ураты долгутуулаах, үөрүүлээх түгэн буолар. Сибээспит бакаа суох буолан, манна  1-2 киһи ахтыыта кыайан киирбэтэ. Оттон, судаарыстыбаннай бэчээккэ үтүө суобастаахтык үлэлээбит,  хомойуох иһин, олохтон эрдэ барбыт Илья УШНИЦКАЙЫ уонна Владимир НИКИФОРОВЫ бүгүн ааттарын ааттыыр хайаан да наада. Ньурбаттан төрүттээх Владимир Маевич Никифоров Өлүөхүмэ оройуоннааҕы хаһыатыгар, “Якутский университет”, “Бэлэм буол” (“Кэскил”) хаһыаттарга ситиһиилээхтик үлэлээбитэ, онтон наукаҕа көспүтэ, аспирантураны бүтэрбитэ, филологическай наука кандидата буолбута. Кини научнай үлэлэрин саха фольклорун сэҥээрэр, интэриэһиргиир дьон билэр буолуохтаахтар. Владимир Никифоров 40-тан тахса научнай ыстатыйа ааптара. Ыал буолан, оҕо төрөтөн, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэллиэгэбитин бу курдук, сэмэйдик ахтан-санаан ыллыбыт…

Оттон Уус Алдан улууһуттан төрүттээх Илья Ильич Ушницкай бастаан “Кыым”-ҥа, онтон 1995 сылга диэри  “Саха сирэ” хаһыакка үлэлээбит биллэр-көстөр, сытыы бөрүөлээх суруналыыс этэ. Суруналыыстыкаҕа Ф.Дзержинскэй аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи бириэмийэ бастакы лауреата буолбута. Ураллартан саамай “бастакы хараҥаччы”, дьэ, кини этэ, журфакка үөрэҕин 1978 сыллаахха бүтэрбитэ. Илья Ушницкай сахалыы-нууччалыы икки тылынан тэҥинэн суруйара. Улахан кууруска (биһиги кэлэрбитигэр кини 5-с куурус, дипломник этэ) үөрэнэр, уопуттаах киһи быһыытынан, Валя биһигини Илья мэлдьи араҥаччылыыра, сүбэ-ама, көмө буолара. Оннооҕор, Саха сириттэн баһыылка кэллэҕинэ, дьиэтигэр ыҥыран, чээйдэтэрэ. Кини оччолорго хайыы-үйэҕэ ыал этэ, куорат таһын диэки чааһынай секторга дьиэ куортамныыллара. Биһиги ону барытын умнубаппыт, куруутун махталынан ахтабыт-саныыбыт. Илья Ильич эдьиийэ Татьяна Ильинична соторутааҕыта, дьоно (кэргэнэ, оҕолоро-сиэннэрэ)  биһиги эрэдээксийэбит Мусуойугар аҕаларын, суруналыыс Илья Ушницкай тус докумуоннарын, хаартыскалары аҕалан биэрбиттэрин кэпсээтэ.

Бу сиргэ олорон ааспыт хас биирдии киһи бэйэтин суолун-ииһин хайаан даҕаны хаалларар: ыччаттарыгар, айан-тутан хаалларбыт үлэлэригэр, үөлээннээхтэрин ахтыыларыгар…

Ити, Саха сириттэн кэлэр баһыылкалары санаабычча эттэххэ, уопсайынан, дьоммутуттан “Держать в холоде” баһыылка кэлиитэ устудьуоннарга барыбытыгар — улахан үөрүү. Уопсайга, үгэс быһыытынан, баһыылка туппут киһи хоһугар мустан, дойдубутуттан кэлбит аһы сылытан баран, тэбис-тэҥҥэ үллэстэн сиирбит. Бу бэйэтэ туспа сиэр-туом курдук буолара. Сэһэргэһэ-сэһэргэһэ, ийэбит бэрэскитин, алаадьытын,  ахтылҕаннаах дойдубут буспут этин, соккуойдаммыт собону, араас барыанньаны мотуйар үчүгэй, минньигэс да буолара! Маннык дьоллоох түгэннэр хаһан даҕаны  умнуллубаттар!

Уралга, Свердловскайга Саха сириттэн төрүттээх устудьуоннар, үлэлиир ыччат — биир дойдулаахтар түмсүүбүт эмиэ олус тэрээһиннээхтик үлэлиирэ. Биһиги саҕана землячествобыт Бэрэсидьиэнинэн юридическайга үөрэнэр Люба Пестерева этэ. Кини салалтатынан, Студсэбиэт көҕүлээһининэн, тиһигин быспакка араас интэриэһинэй көрсүһүүлэр, тэрээһиннэр ыытыллаллара. Бэйэ-бэйэбитин олус өйөһөр этибит.

Ити курдук, биһиги —“ураллар”, оччолорго хомуньуус партия ыытан үөрэттэрэн, дипломмутугар суруллубутунан “суруналыыс” диэн идэлээх таптыыр-ахтар Сахабыт сиригэр эргиллэн, айар үлэ үөһүгэр түспүппүт… Бу ахтыылары суруйбут сахалыы тыллаах суруналыыстар барыбыт үлэбит ыстааһын холбоон, барыллаан ааҕан көрдөххө, букатын 350-400 сылы куоһарар эбит! Өссө да эбиллиэ турдаҕа. Ыстатыйа саҕаланыытыгар бэлиэтэммитин курдук, кылаабынайа – биһиги бука бары, ким даҕаны уҥа-хаҥас халыйбакка, таптыыр идэбитинэн, төрөөбүт тылбытынан бэриниилээхтик, кыһамньылаахтык, Сахабыт сирин кытта тэҥҥэ сайдан, дойдубут туһугар айымньылаахтык уонна таһаарыылаахтык үлэлээтибит, үлэлиибит уонна үлэлиэхпит!

Хаартыскаҕа: “УрГУ”-лар. Бастакы кэккэҕэ (хаҥастан уҥа) Валентина Герасимова (журфак), аспирантка Вилюра Кардашевская (билигин ХИФУ доцена), Илья Ушницкай. Иккис кэккэҕэ (хаҥастан уҥа) Петр Румянцев (истфак, билигин “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыба” СӨ ГКУ дириэктэрэ), Екатерина Дьяконова (Романова, истфак, ЛГУ-ну бүтэрбитэ,  историческай наука доктора), Татьяна Фомина (Маркова), Леонид Софронеев (философ, ХИФУ философияҕа кафедратын ст. преподавателэ), Владимир Никифоров. 1978 сыл. Свердловскай к.

Татьяна МАРКОВА,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ бэчээтин, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Арассыыйа Суруналыыстарын  сойууһун “Суруналыыстыкаҕа кылаатын иһин” бэлиэтин хаһаайката, Суруналыыстыкаҕа СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

 

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0