Биһиги – “ураллар”: “Күннэтэ дьиктини, хатыламматы айар дьоллоох дьоммут!”

Бөлөххө киир:

Сахалыы бэчээт 100 сыла. Саха АССР төрүттэммитэ 100 сыла

IX. ЫРАМ ЫМЫЫТА — СУРУЙАР ИДЭ 

Кыһыл дуоҕа уордьаннаах М. Горькай аатынан Урааллааҕы судаарыстыбаннай университекка үөрэммит, суруналыыс сыралаах идэтигэр уһуллубут кэмнэрим туһунан ахтыам диэтэххэ, сүрдээх да элбэх эбит. Муҥутуур эдэр сааһым сыллара буоллаҕа. Ол иһин, суруйар кэм да кэмчитинэн, “Соргу” диэн кинигэбэр холобур туттубут икки ахтыыбын туһанарга соруннум.

1.

1979 сыл саас Урааллааҕы университекка суруналыыстыка бакылтыатыгар көһөрүллэр буоллум. Ити бэйэм санаабар «көһөрүллэн» бүппүт курдукпун. Сайабылыанньа биэрдэҕим, ирдэниллэр докумуоннары эрэ туттардаҕым дии. Үөрэх чааһа ыытыахтаах. Сотору хардата кэлиэ, биллэриэхпит диэтилэр. Ити саас мин олохпор уларыйыы-тэлэрийии бөҕөтө буолла. Соһуччу кэргэн таҕыстым. Атырдьах ыйын бүтүүтэ Бүлүүгэ уруу тэрийдибит. Балаҕан ыйа субу тиийэн кэллэ, оттон били эрэннэрбит ыҥырыылара суох. Кураторбар В.Н. Протодьяконовка эрийдим. Преподавателим кыыһырда: «Тугу саныы сылдьаҕыный? Ыҥырыыгын эрдэ билсиэхтээх этиҥ. Билигин үөрэх чааһа барыта уоппускаҕа. Олус баҕалаах буоллаххына, бэйэҥ бар!» «Хайдах? Туох да докумуона суох дуо?» «Этэбин дии эйиэхэ, бар диэммин! Эбэтэр олох да хаал!» Уйабар уу киирдэ. Ити үөрэххэ икки миэстэ кэлбит этэ. Биһиги куурустан уолаттар барыахтарын баҕарбыттара. Аны нуучча салаатыттан эмиэ сайабылыанньа киллэриэхтэрин сөптөөҕө. Ол иһин мин, иһиттиэм-истибэтиэм диэтим даҕаны, сол күнтэн докумуон хомуйсан барбытым. Хайаатар да бэчээттэммит уонна ол таһаарбыт тэрилтэттэн мэктиэлиир суруктаах буолуохтаах эбиккин.  Онон “Бэлэм буол” хаһыат эрэдээксийэтигэр бардым. Оччолорго кинилэр, икки мэндиэмэннээх мас дьиэ аҥаарыгар  Оҕо библиотекатын кытта ыаллаһан олороллоро. Тиийбиппэр сүрүн эрэдээктэр Нина Иннокентьевна Протопопова, бэрт кытаанахтык киммин-туохпун, хаһан хаста бэчээттэммиппин ыйытан баран, үлэһиттэр бары кэриэтэ олорор кэҥэс хосторун түннүгэ суох хараҥа өртүгэр турар ыскаап долбууругар үрүт-үрдүгэр дьапталҕаланан сытар хаһыат киппэлэриттэн бэйэм тахсыбыт матырыйаалларбын буларбар эттэ. Хасыһан-хасыһан, биир обургу суруйуубун буллум. Хоһоон баар буолуохтааҕа да, көстүбэтэ. Ол да буоллар суруналыыс буолуон сөп диэн мэктиэ суругу илиибэр туттум. Сүрүн докумуон диэн ити эбит. Онон урутаабытым.

Билигин барбатахха – саат-суут! Хайа, уонна суруйарга үөрэнэр, кэнэҕэс суруйааччы буолар ырам сарбыллар дии! Бэл, “үөрэтэ ыытар буоллаххына эрэ” диэн олуурдаах сөбүлэһии кэнниттэн эргэ тахсыбытым. Сөбүлэһии сөбүлэһиинэн, оттон туһаайан кэлбитигэр, кэргэним ыытымаары турда. Кини этэрэ барыта оруннаах. Ханна тиийэрим биллибэтин үрдүнэн, дьөссө билиэтим да суох! Бронь ый инниттэн оҥороллор. Аны быһа рейс суох. Харах уутун кэнниттэн Дьокуускайдаатыбыт. Сүүрэн-көтөн, анньыһан нэһиилэ Новосибирскайга көттүм. Күһүн дойдуларыгар барааччылар хара баһаамнар эбит. Били Свердловскайбытыгар ый инниттэн билиэт суох. Урут портар дьону эрэйдииргэ эрэ аналлаах курдуктара. Хоруйдаан быстыбаттар, ханнык түннүккэ регистрация буоларын айбыт таҥара эрэ билэр. Мин утуйбаппын да, аһаабаппын да: чуҥнуу сылдьабын. Арай билиэт атыылааччы дьахталлар кэпсэтэллэрин иһиттим: «Свердловск» дэһэллэр. Турунан кэбистим. Чаас аҥарынан бадахтаах билиэт атыыланарын туһунан биллэрдилэр. Тула өртүбүттэн халҕаһа эр дьон, хаһыытаспытынан кэлэн, ыбылы анньан кэбистэ. Ньуу-ньаа, оҕо ытабыла, дьахталлар этиһиилэрэ. Оттон мин илиибин түннүккэ уган турабын.

Свердловскайга өрөбүлгэ тиийдим. Мачахай бөҕөнөн син хонук сирбин буллум. Онтон… Ректорга киирбитим, докумуоннарбын олох да туппатахтар! Аны саҥа таҥыллыбыт бөлөх хайы-үйэҕэ атырдьах ыйыттан ыҥырыллан, күһүҥҥү быраактыкаларын барбыттар. Үөрэммиттэрэ нэдиэлэттэн орпут! Миэхэ буоллар ханнык да докумуонум суох: үөрэххэ көҥүллээн ыыппыттарын туһунан да, эрэдээксийэ мэктиэтэ да, зачеппуттан устуу да! «Докумуона суох ылар кыаҕым суох. Уонна хойутаабыккын даҕаны», — диэтэ, үкчү Киров курдук бытыктаах кырдьаҕас ректор. «Хайдах ылыаххыт суоҕай? Докумуон кэлбэтэҕэ мин буруйум буолбатах. Баҕар тиийэн кэлиэ дии. Мин төттөрү барбаппын», —диэтим. Бу санаатахха, олус кэнэммиттэн, «акаарыбыттан» соһуйда да, сонньуйда да быһыылаах. Олоро түһэн баран ыйытта: «Бэйэҕэр туох баарый? Зачеткалааххын дуо?». Хата студенческэй билиэтим, зачеткам баар буолан биэрдэ. «Чэ, кэтэһиэхпит. Эн бэйэҥ эмиэ билис. Онуоха диэри үөрэн», — диэтэ.

Оҕордук докумуонум кэлбэтэҕэ. Үөрэх чааһа «ыыппыппыт» диэнтэн атыны билиммэтэ. Оттон мин харса суох үөрэнэн, Орто Азия оҕолоруттан тылга да, суруйууга да таныктааҕым билиннэ быһыылаах, ректорым ыҥыран ылан өрө тыынан-тыынан, баһын быһа илгистиммэхтээн баран, үөрэххэ ылылларым туһунан (икки ый хойутаан) бирикээс таһаарарын туһунан иһитиннэрдэ. Санаан көрдөххө, хайдахтаах курдук харгыстарый? Сабыс-саҥа холбоспут дьон, ким да билбэт ыраах куората, ыҥырыы да, билиэт да суох. Аны нууччалыы сатаан саҥарбаппын! Ыралаах, ол туһуттан ууга-уокка түһэргэ бэлэм дьон – ситиһиилээх.

Бэһис кууруска тиийбитим кэннэ миигин, арай, хайа да преподаватель дипломнай үлэҕэ салайарга ылыммата. Эҥин өрөспүүбүлүкэлэртэн кэлбит устудьуоннаах хомуур бөлөҕү “нацгруппа” диэн ааттыыллара… Сорохтор, хайдах эрэ, бэйэлэригэр тэҥнээбэт курдуктара син-биир ардыгар биллэн ылара. Үөрэх чааһыгар ыҥыран ылан, эн дипломнай үлэ суруйбакка да эрэ судаарыстыбаннай эксээмэни туттараҥҥын,  үөрэххин бүтэриэххин, диплом ылыаххын сөп, ону толкуйдаа диэтилэр. Бэйэм бөлөҕүм оҕолоро ол иһин түөрүйэҕэ барбакка, быраактыкалааҕы, ол аата ылыныллыбыт тиэмэҕэ бэчээттэнэн көмүскэнээһини, талбыттара. Миигин, сатаан ырытарбын таба көрөн, дойдуҥ тыйаатыра саҥа испэктээхтэри туруоруутун ырытан суруйуунан көмүскэн, диэн этэ сылдьыбыттара. Оччолорго (80-с сыллар саҥалара) Саха тыйаатырыгар саҥа испэктээхтэр сыл баһыгар-атаҕар туруоруллаллар этэ. Ол иһин сөбүлэспэтэҕим.

Оччолорго социология диэн наука сабыс-саҥа сайдан эрэр кэмэ. Партийнай-сэбиэскэй бэчээт түөрүйэтин уонна быраактыкатын кафедратын доцена Л.А. Кропотов салайыытыгар кууруспут үрдүнэн өйдөөҕүнэн биллэр, кыһыл дипломҥа баран эрэр, Диана эрэ баар. Сэнииллэриттэн олус кыһыйан, мин социологияҕа көмүскүүбүн диэтим. Леонид Алексеевич миигиттэн, “чукчаттан”, алыс саллара, дьаарханара сирэйигэр-хараҕар көстөр. Батан кэбиһиэн, көмүскэнэр оҕото соҕотоҕуттан олуйтаран, кэмниэ-кэнэҕэс “ээҕин” биэрдэ. Мин “Устудьуоннар многотиражкаларыгар аныгы устудьуон социологическэй мэтириэтэ” диэн ааттаах үлэ суруйар буоллум. Барыта суот үлэтэ. Бырыһыан таһаарыыта, табылыысса, диаграмма. Ону барытын илиинэн тууһунан оҥороҕуҥ. Компьютер диэн тыл да суох. “Хаһыат суруйуутунан оҥоһуллубут мэтириэти бүгү күҥҥэ үөрэнэ сылдьар эҥин хайысхалаах үөрэх тэрилтэлэрин устудьуоннарыттан анкета хомуйан тэҥнээн көрүүм. Бэйэлэрин хайдах ойуулаан көрөллөр, онуоха хаһыат суруйуута төһө бырыһыан сөп түбэһэр эбитий”, — диэн профессорбар этии киллэрдим. Онтон Леонид Алексеевич соһуйда, миигин дьэ аахайан көрдө. Оччолорго элбээтиннэрэр тэрилгэ резограф эрэ киирсэр. Онуоха ректоргыттан көҥүллээх буолуохтааххын. Элбээтиннэрэр матырыйаалгын эрдэттэн көрдөрөҕүҥ. Аны, били миигин мээчиктэһэр кэмнэригэр, күммүт-дьылбыт ырааппыт. Бириэмэбит кэмчи. Профессорым ыараҥната түһэн баран, сөбүлэстэ. Салайааччыбын кус оҕотун курдук батыһан, хаһан да сылдьыбатах эрэһиэҥкэлээх, харабыллаах ааннарынан киирдим-таҕыстым. Биир эрэ күн буолбатах. Ол түмүгэр 500-чэкэ анкетаны элбээтиннэрэн ыллым. Аны онтубун эмиэ хаһан да сылдьыбатах үөрэх тэрилтэлэрин уопсайдарынан тарҕаттым, хомуйдум, түмтүм. Эмиэ табылыысса, диаграмма, аны хомуур табылыыссалар, диаграммалар… Салайааччым бииртэн хомойдо: кэм ыгым буолан, түмүктэрбин ситэ дириҥэппэтэхпиттэн. Оттон учуонай кэмииһийэ үлэбин “кандидатский минимум” диэн сыаналаата. “Сахалар диэн сүрдээхтэр эбит ээ!” – диэн кэпсэтэллэрин кулгааҕым уһугунан истибиппиттэн ордук үрдүк сыанабыл миэхэ суох. Оттон банкекка Леонид Алексеевич саҕа киэн тутта түөһүн мөтөппүт преподаватель суоҕа: саамай өйдөөх уонна “акаары” устудьуоннар иккиэн туйгуннук көмүскэммиппит. Суруналыыс сахалартан бастакы туйгун сыанаҕа көмүскэммитим диэн киэн тутта этиниэхпин син.

Эн хайа да ыраҕар, баҕа санааҕар ностойууҥҥун. Ол Эн таҥараттан бэриллибит энньэҥ-сэтииҥ. Бэйэҕин сэнэммэтэххинэ, ону ким да, туох да былдьыа суоҕа.

Ольга КОРЯКИНА-УМСУУРА,

“Далбар Хотун” сурунаал

сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччы,

                                      СӨ култууратын  үтүөлээх үлэһитэ,

РФ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0