Биһиги – “ураллар”: “Күннэтэ дьиктини, хатыламматы айар дьоллоох дьоммут!”
Сахалыы бэчээт 100 сыла. Саха АССР төрүттэммитэ 100 сыла
IV. Хаһыатчыт идэтигэр уһуйуллан
Дойдубар, Сунтаар улууһун Элгээйи орто оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан, таптаан ааҕар “Бэлэм буол” хаһыаппыт иһинэн үлэлиир “Элгээйи кыымнара” корреспондентскай постка сөбүлээн дьарыктаммытым.
Поспутун пионербаһаатайбыт Мария Егоровна Егорова салайара. Кини сорудахтарынан пионерскай дружинабыт, оскуолабыт олоҕун сырдатан дьоҕус сонуннары ыытарбыт кыһыл өҥүнэн кыыспыт, типография кырааскатынан аҥылыйа сылдьар “Бэлэм буол” хаһыаппытыгар бэчээттэнэн кэлэрэ үчүгэй да буолара. “Галя Нельбисова” диэн илии баттааһыннаах суругум хаһыакка тахсыбытын көрүү, оччотооҕу оҕо киһиэхэ олус долгутуулаах этэ.
Онтон хаһыат үлэһитэ буолар ыйаах тардан диэбит курдук, син биир учууталлыы барыам суоҕа, төрөөбүт тылбын үөрэтэр үлэһит буолуом диэн кистии тутар баҕалаах СГУ саха тылын уонна литературатын салаатыгар туттарсан киирбитим. Бу кэмҥэ саха тылын салаатыгар киирии наһаа улахан күрэстээх этэ. Тюркологияны үөрэтэр преподавательбит Николай Климович Антонов “Ураты дьоллоох дьоҥҥут, аан дойдуга суос соҕотох саха тылын уонна литературатын салаатыгар үөрэнэҕит” диэн мэлдьи тоһоҕолоон этэр, оннук чиэскэ тиксибит дьон кыһаллан, үчүгэйдик үөрэниэхтээххит диэн ирдэбиллээх буолара.
Иккис кууруска үөрэнэ сырыттахпытына эбии үөрэнэр факультативтар аһыллыбыттара. Биирдии факультативы талан үөрэнэҕит диэн буолбута. Туох да саарааһына суох суруналыыстыка идэтин талбытым. Биһиги салаабытыттан элбэх буолан суруналыыстыка факультативыгар суруйтарбыт этибит. Салайааччыбыт оччолорго “Якутский университет” хаһыат эрэдээктэрэ, бары өттүнэн киэҥ билиилээх-көрүүлээх, холку майгылаах үтүөкэн киһи Николай Николаевич Алексеев этэ. Кини биһигини дьарыктыы-дьарыктыы эмиэ сорудахтары биэрэрэ. Мин СГУ хаһыатыгар аан бастакы суруйуубунан “Играет Петр Оготоев” диэн бииргэ үөрэнэр үөлээннээҕим, хомуһунан дьүһүйүүгэ бастакы хардыыларын ситиһиилээхтик оҥорон эрэр Петр Оготоев туһунан этэ. Петр онно наһаа да үөрбүтэ, бу олохтон барыар диэри “мин туспунан аан бастаан эн сырдаппытыҥ” диэн хайаан да бэлиэтээн этэрин сөбүлүүрэ.
Итинник үөрэнэн, факультативпытын бүтэрбиппит туһунан дастабырыанньалары тутан сырыттахпытына, эмискэ биир сонун тилийэ көппүтэ. “Историко-филологическай факультеппыт Ураллааҕы государственнай университет суруналыыстыкаҕа факультетын кытта өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай кадрдары бэлэмниир туһунан дуогабар түһэрсибит. Ким онно көһөн үөрэниэн баҕалаахтар деканакка суруйтарыҥ” диэн. Факультативы бүтэрбиттэр, арааһа уонча буолан суруйтарбыппыт. Бастаан суруйтараары бары арааһы былааннана санаатахпыт буолуо. Мин оскуолаҕа үөрэниэхпиттэн сырдык ыра оҥостон, үчүгэйдик үөрэнэ, олус элбэх үтүөкэн доҕоттору кытта устудьуон олоҕун кэрэтин билэ сылдьар Сэргэлээхпиттэн барарбыттан хомойо, саарыы саныырым эрээри, ханна эрэ ыраах өссө киэҥ далааһыннаах, умсугутуулаах олоххо, үөрэххэ угуйар улахан куорат Свердловскай, хаһыатчыт идэтигэр үөрэнии курдаттыы тардар курдуга. Биллэн турар, саастаах төрөппүттэрбин кытта сүбэлэспитим, биир тыла суох, баран үөрэнэҕин диэн алҕаабыттара эмиэ кынаттаабыта.
Саас үөрэххэ көһөрүү туһунан букатыннаах бирикээс тахсар кэмигэр үс миэстэни биэрбиттэрэ. Онон букатыннаахтык быһаарыммыт дьон— саха тылын уонна литературатын салаатыттан Марта Николаева, нуучча тылын уонна литературатын салаатыттан Мэҥэ Хаҥалас уола Роман Попов барар буолбуппут.
Үһүөн хаһан да билбэтэх-көрбөтөх улахан куораппытыгар ыас хараҥа түүн көтөн тиийэн, Кольцово авиапортан куоракка киирэн, сарсыардаҕа диэри таһырдьа хаамса, ыскаамыйаларга нуктуу олорбуппутун өйдүүбүн. Сарсыарда халлаан сырдаабытыгар дьэ биһиги Дьокуускайбытыгар холоотоххо сүүнэ улахан куоракка баар буолбуппутун өйдөөн, сөҕө-махтайа көрбүппүт. Эппит аадырыстарынан сирдэтэн, Большаков аатынан уулусса 79 нүөмэригэр турар уопсайбытын булбуппут. Уопсайга ким да соччо кэлэ илигэ, биһиги, билбэт-көрбөт сирбитигэр айанныыр дьон сиэринэн, эрдэттэн тэринэн кэллэхпит. Бастаан утаа тэһииркээбит санаабытыгар, сахалар быһылаах диэн сэргии көрбүт дьоммут бары монголлар, сороҕор казахтар буолан испиттэрэ. Бу кэмҥэ Монголияттан наһаа элбэх устудьуон Свердловскайга үөрэнэр эбит этэ.
Дьэ ити курдук, М. Горькай аатынан Үлэ Кыһыл знамята уордьаннаах Ураллааҕы государственнай университет үһүс кууруһун устудьуоннара буола түспүппүт. Наһаа үчүгэйдик көрсүбүттэрэ, преподавателлэрдиин, устудьуоннардыын. Биһиги иннибитигэр аҕыйах саха оҕолоро үөрэнэн бүтэрбиттэрин истибиппит. Сотору биһигиттэн үөһээ куурустарга үөрэнэр, эмиэ СГУ-тан көһөн кэлбит Ольга Корякина, Лена Унарова, Ольга Захарова сайыҥҥы сынньалаҥнарыттан кэлбиттэрэ.
Уопсайынан биир мөлүйүөн киһи олорор Свердловскай куоратыгар сахалар наһаа элбэх эбиппитин билбиппит. Элбэх эдэр ыччат юридическай, педагогическай, политехническэй институттарга үөрэнэллэрэ. Инньэ гынан дойдубутун, Сэргэлээхпитин наһаа ахтарбыт эрээри, түргэнник дьиэтийбиппит. Улахан куорат тэтимнээх олоҕор үөрэммиппит. Элбэх саха устудьуонун түмэр саха землячествотын оргуйар олоҕор баар буола түспүппүт.
Куораты олус сөбүлээбитим. Оробуочай куорат дьоно-сэргэтэ олус эйэҕэс, боростуой этилэр. Партия уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээринэн Борис Николаевич Ельцин олороро. Ас-таҥас дэлэй этэ. Куорат күөҕэ, ырааһа. Университеппыт куорат килбэйэр киинигэр турара.
Факультеппытыгар преподавателлэрбит суруналыыстары бэлэмнээһиҥҥэ МГУ кэнниттэн иккис бастыҥ үөрэх кыһатыгар үөрэнэ сылдьарбытын бэлиэтээн этэллэрэ. Деканынан ис иһиттэн интэллигиэн көрүҥнээх, наһаа сымнаҕастык, сылаастык көрбүт-истибит Валерий Сесюнин олороро. Бу факультет атаҕар туруутугар саастарын тухары үлэлээбит сааһырбыт преподавателлэр элбэхтэр этэ. Бары устудьуоннарга киэҥ, холку сыһыаннаахтара. Практическай дьарыкпытыгар “Уральский рабочий”, “Вечерний Свердловск” хаһыаттарга суруйууларбытын бэчээттиирбит. Үс сайыҥҥы быраактыкабытын дойдубутугар барбыппыт. “Бэлэм буол”, “Эдэр коммунист”, “Кыым” хаһыаттарга быраактыкабын ааһан, хаһыатчыт “куукунатын” кытта тиритэ-хорута билсибиппин, идэбин сөпкө талбыппын диэн астыммыппын өйдүүбүн.
Дипломнай үлэбин “Молодой учитель в селе: проблемы становления” диэн тиэмэҕэ преподаватель Борис Николаевич Лозовскай салалтатынан суруйбутум. Дипломнай суруйууларым быраактыкабын барбыт “Кыым” хаһыаппар бэчээттэммиттэрэ. Дипломмун түөрт сыанаҕа көмүскээн бүппүтүм сарсыныгар “Кыым” хаһыат эрэдээксийэтиттэн биир матырыйаалым хаһыат кыһыл дуоскатыгар тахсыбытын туһунан тэлигирээмэ тигинээн кэлбитэ. Суруналыыс убайым Милан Афанасьев кыһаллан биллэрбит этэ.
Үөрэхпин бүтэрээт, “Эдэр коммунист”—ыччат хаһыатыгар үлэлээн буһан-хатан тургутуу сылларын ааспытым. Онтон 21 сыл устатыгар “Cаха сирэ” хаһыакка, билигин “Далбар Хотун” сурунаалга үлэлии сылдьабын.
Онон, дьоҕус ахтыыны түмүктээн эттэххэ, “Ургулар” бука бары үөрэммит, уһуйуллубут, бастыҥ ааттаах-суоллаах кыһабыт аатын түһэн биэрбэккэ, сүүс сыллаах төрөөбүт күнүн бэлиэтиир саха бэчээтин сайдыытыгар үрүлүччү, тигинэччи үлэлээн-хамсаан кэллибит. Ону Уралга үөрэммиттэр хас биирдиилэрин үлэлэрин биографията, ситиһиилэрэ туоһулуу кэпсииллэр.
Галина НЕЛЬБИСОВА,
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,
СӨ бэчээтин туйгуна,
РФ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.
Нельбисова Галина Васильевна
1985 с. Ураллааҕы государственнай университет суруналыыстыкаҕа факультетын бүтэрэн, “Эдэр коммунист”, кэлин “Сахаада” хаһыат эрэдээксийэлэригэр кэрэспэдьиэн, үөрэнэр ыччат салаатын сэбиэдиссэйэ.
1994-2015—“Саха сирэ” хаһыат уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй, социальнай боппуруостарга отделын кэрэспэдьиэнэ, “Саха ыала “ сыһыарыы эрэдээктэрэ.
2015 сылтан дьахталларга аналлаах “Далбар Хотун” сурунаал кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччы, отдел эрэдээктэрэ.