Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтэ 100 сыла туолар күнэ-дьыла биһиэхэ, Олоҥхо дойдута – Сунтаарга, үйэлэргэ умнуллубат өйдөбүлү хаалларар буолла.
Өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын туолар бэлиэ күнүн араа-бараа Аҕа дойду уоттаах сэриитин актыыбынай кыттыылааҕа Прокопий Афанасьевич Степанов 100 сааһын туолла.
Сунтаарга соҕотох
Күн бүгүн биһиги Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтигэр 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа баара-суоҕа 25 бэтэрээн хаалбытыттан, Сунтаар улууһугар олорор соҕотох Прокопий Афанасьевич Степанов баар.
Кини бу 2022 сыл от ыйын 1 күнүгэр 100 сааһын томточчу туолар. Инньэ гынан, төрөөбүт махталлаах Сахатын Өрөспүүбүлүкэтин кытта эт саастыы кэриэтэ буолар.
Урукку да өттүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин уордьанын 1 истиэпэнин, үгүс бойобуой наҕараадалар хаһаайыннарын, Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕун, ытыктабыллаах Прокопий Афанасьевич Степанов туһунан добуочча сырдаттахпыт буолуо эрээри, бу ытык киһи туһунан ытык сааһыгар саҥарбакка хаалар хайдах да сатабыла суох буолуо.
Степановтарга ыһыах ураты суолталаах
Прокопий Степанов 1922 сыл от ыйын 1 күнүгэр, Саха сирин самаан сайына барахсан сатыылаан аҕай турдаҕына, Сунтаар улууһун «эриэккэс ырыалаах» Элгээйи нэһилиэгэр алта оҕолоох Лөкөй Аппанаастаах диэн ыалга сэттис, оһоҕос түгэҕэ оҕонон күөх окко төкүнүс гына түспүтэ (төкүнүйбүтэ да буолуо, бэйэтэ даҕаны олох оҕо эрдэҕиттэн оннук сытыы-хотуу, сылбырҕа эбитэ үһү).
Борокуоппай алдьархайдаах сэрии саҕаланаатын утаата, Элгээйи 1 Бордоҥ нэһилиэгиттэн 19 саастааҕар Элгээйигэ МТС-ка үөрэнэн тырахтарыыс буолан саҥа бааһыналары оҥоро сырыттахтарына, 1941 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр уоттаах сэриигэ ыҥырыллан бэбиэскэ туппута. Уруттуу түһэн эттэххэ, Прокопий олоҕор саха самаан сайынын Улуу тунах ыһыаҕа олоҕор бэлиэ өйдөбүллэри хаалларар эбит. Ол курдук, 1941 сыллааҕы ыһыах алгыһынан иннэ-кэннэ биллибэт уоттаах сэриигэ барбыта, 1947 сыл ыһыах күн дойдутугар кыайыы-хотуу көтөллөөх эргиллэн кэлбитэ. Онон Сиэйэ Степановтара ыһыах биһиги дьиэ кэргэҥҥэ ураты суолталаах, бэлиэ бырааһынньык күн дииллэр эбит.
Сэрии кэннинээҕи олох оҥкуллара
Сэрии ыар сылларын барытын санныгар сүгэн кэлбит бойобуой саллаат Прокопий Степанов Бүлүүтээҕи педучилищеҕа киирэр санаалааҕа тоҕо эрэ табыллыбатах. Гвардия сержана онтон санаатын түһэрбэккэ, олоҕун үтүө, эдэр сылларын төрөөбүт айылҕатын араҥаччылааһыҥҥа анаан, 40-ча сыл ойуур хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр эҥкилэ суох үлэлээн элбэх хайҕалы, махталы ылан бочуоттаах сынньалаҥҥа барбыта. Сыралаах үлэтэ сыаналанан Прокопий Афанасьевич Саха Өрөспүүбүлүкэтин ойуур хаһаайыстыбатын туйгуна буолбута. Прокопий үлэтигэр олус ирдэбиллээҕин, эппиэтинэстээҕин бэлиэтииллэр. Сиэйэҕэ кини лесхозтуурун саҕана маһы кэрдии олус бэрээдэктэммитэ. Көҥүлэ суох тыаҕа ханна да мэнээк бычыгыраабат этиҥ. Дэлэҕэ, ходуһатыгар окко үлэлии сылдьан, ойуурга баһаар турбутун иһиттэ да, оттуур сэбин-сэбиргэлин быраҕыталаан ойуурун баһаарыгар ойоро эбит.
1955 с. Прокопий сиэркилэ курдук ыраас килэбэчийэр күөннээх Сиэйэ Эбэ кытыытыгар Бутукайга төрөөбүт Фатина Семеновна Кириллинаны көрсөн олохторун холбообуттара. Үс кындыа кыталык кыргыттары төрөтөн, билигин уонунан ахсааннаах сиэннэрэ, хос сиэннэрэ төрөппүттэрин олохторун салгыыллар.
Прокопий Степанович олоҕун устата араас уопсастыбаннай үлэттэн туора турбатаҕа. Оччотооҕу оройуон хаһыатын сытыы бөрүөлээх селькора, кытаанах, дьиппиэ, ол эрээри кырдьыгы эрэ өрө тутар норуот суутун сэтээтэлэ этэ.
Эргэнэ хара тыатыгар таҕыстаҕына булчут киэнэ байанайдааҕа кини буолара. Улахан, кыра булт диэбэккэ барытыгар тэҥҥэ сылдьара.
Биир маннык түгэни ахтан ааһыахпын санаатым. Омос истиигэ-көрүүгэ сороххо баҕар кыра, улахан суолтата да суох түгэн курдук буолуо эрээри, мин ону кырдьаҕас буойун олоххо тардыһыытын күүһэ, олох хас биирдии күнүттэн үөрүүтүн холобура дии саныыбын. Кутанаҕа олорор убайым Валерий Парфеньевич 5-6 сыллааҕыта (оччолорго Прокопий Афанасьевич хас саастааҕын бэйэҕит суоттааҥ) Дьокуускайга харах балыыһатыгар бииргэ сыппыттар. Борокуоппай оҕонньор баар дьону кытта нуучча буоллун, саха буоллун кутан-симэн арааһы бары кэпсэтэр эбит. Оттон сарсыарда утуйан турарыгар хайаан да нууччалыы ыллаан дьиэрэтэрэ үһү. Биһиги, сорохтор итиччэ сааспытыгар ыллыахтааҕар буолуох…
Улуу Кыайыы 77 сылын бэлиэтиир өрөгөйдөөх күннэргэ Прокопий Афанаьевич улахан бэлэх тутан үөрүүтэ үрдээн олорор. Ол курдук, улууспут баһылыга Анатолий Григорьев кырдьаҕас бэтэрээҥҥэ улуус киинигэр таас дьиэҕэ икки хостоох кыбартыыра сэртипикээтин туттаран, кырдьаҕаһы улаханнык үөрдэн-көтүтэн турар.
Уоттаах сэрии суолунан
Новосибирскай, Омскай икки ардыларынааҕы Барабинскай хонууга ахсынньы ыйга диэри үөрэппиттэр. 1942 сыллаахха сытыы-хотуу эдэр саллаат уолу хомсомуолга ылбыттар уонна бастакы бойобуой сүрэхтэниитин Волховскай фронт 52-с аармыйатын 386-с стрелковай Сибирскэй полк ытааччытынан сылдьан ылбыт. Ити Волхов өрүс үрдүгэр баар «Красный удар» сопхуос сиригэр сэрии этэ. 1944 сыл сайыныгар 1 Украинскай фроҥҥа улахан кыргыһыы буолбута. Онно атаҕар бааһырыы ылан 4 ый госпитальга сытан эмтэнэн тахсан баран, 8-с гвардейскай туспа минердар батальоннарыгар түбэспитэ. Ый кэриҥэ үөрэппиттэрин кэннэ гвардия сержана Степанов минер буолбута. Прокопий Степанов ыам ыйын 2 күнүгэр Германияҕа киирбитэ. Ыам ыйын 6-7 күннэригэр Рыбалко командующайдаах 1 Украинскай фронт 8 отдельнай гвардейскай батальон састаабыгар 5-с танковай чаастары кытта Праганы босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Прокопий Кыайыыны Прагаҕа көрсөн үөрбүтэ-көппүтэ. Онтон үс хоноот, Австрияҕа ааспыттара. Прокопий 1922 сыл төрүөх саллааттары салгыы сулууспалата хаалларар буолбуттарыгар, үс сыл Австрияҕа сулууспалыы хаалар буолбута.
Дьэ, ити биһиги бэрт судуругу баҕайытык кэпсээн кэбистибит. Ордук тиийимтиэ, итэҕэтиилээх буоллун диэн саллаат бэйэтэ кэпсиирин билсэ түһүөххэ:
«… Сунтаартан 56 уол армияҕа барар буолбуппут. 1942 сылга диэри араас кимэн киириилэргэ, оборонаҕа сылдьыбытым. Сайыҥҥы кимэн киириигэ контузия ылан биир ый санчааска эмтэммитим. Үтүөрэн баран, 62-с стрелковай полкаҕа стрелогунан сулууспалаабытым. Сайыҥҥы кимэн киириигэ хаҥас атахпар ыараханнык бааһыран, 4 ый байыаннай госпиталга сытан эмтэнэн үтүөрэн тахсыбытым.
Онтон 8-с отдельнай гвардейскай батальоҥҥа минер идэтигэр 1942 сылтан 1944 сыл бэс ыйыгар диэри сулууспалаабытым. Түүн аайы миинэ иитэбит уонна босхоломмут куораттартан миинэлэри ыраастыыбыт. Өлүү-сүтүү элбэх этэ. Биирдэ санныбар улахан көһөҥө буор түһэн аптамааппын кыайан өрө туппат курдук буолбутум. Биир ый санчааска сытан эмтэммитим кэннэ, 283 строевой полкаҕа ыыппыттара. Ити полканы кытта Кыайыы буолуор диэри инники кирбиигэ сылдьыбытым. Биһиги 283-с гвардейскай полкабыт 1 Белорусскай фронт састаабыгар киирэн Берлини ылыыга кыттыбыта. 1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр «За взятие Берлина», «За отвагу» мэтээллэринэн наҕараадаламмытым…».
«Портсигарым быыһаабыта»
Кырдьаҕас буойун салгыы кэпсиир: «Өссө маннык ынырык түбэлтэлэр бааллара. Төһө да бириэмэ аастар, хайдах умнуохпунуй, аҕабыт тэҥэ саныыр Иваныч оҕонньор атынан итии аһылык аҕала баран иһэн, снаряд дэлби тэбиититтэн икки атаҕа суох буолан, эбиитин итии миинигэр буһа сытарын. Эбэтэр Петька хохол иһиттэн оһоҕоһо тахсан бааһыра сытан: «Дойдубар оҕолордоохпун, кэргэннээхпин, мин тыыннаах хааларым хайаан да наада», – диэн уйулҕаны хамсатар ынчыгын. Дьылҕа хаан диэн ыйыыта-кэрдиитэ баар эбит, киһини араҥаччылыыр, олордор-туруорар дьикти күүс. Мин табахсытым суох, ол гынан баран паек табахпын Донтан сылдьар Степан диэн табаарыспар биэрэбин. Арай биирдэ Степа олус үчүгэй трофейнай портсигары бэлэхтээтэ, тук курдук ылан гимнастеркам хаҥас сиэбигэр уктан кэбистим. Ити итинник ааста. Арай биирдэ кимэн киирии кэмигэр миэхэ анаммыт буулдьа портсигарбыттан тэйэн, санным уҥуоҕун сиирэ-халты көтөн ааһан чэпчэки эчэйиини ылбытым. Бэрэбээскигэ киирбиппэр эбириэй бырааһа, хирург: «Дьоллоох уол эбиккин, сүрэххэр анаммыт буулдьаны портсигарыҥ быыһаабыт, куруук илдьэ сырыт» – диэн алҕыы-алҕыы портсигарбын уунна».
«Алта сыл сулууспалаабытым»
«Сэрии бүппүтүн кэннэ Австрия Вена куоратын чугаһыгар 143-с Гвардейскай штурмовой авиаполкаҕа 1945 сылтан 1947 сыл кулун тутар ыйга диэри сулууспалаабытым. Армияттан гвардия сержана званиелаах босхоломмутум. Уопсайа алта сыл сулууспалаабытым…»
Инньэ гынан, гвардия сержана Прокопий Степанов Европа үгүс дойдуларыгар фашизмы урусхаллаһан уот холорук ортотугар сылдьан баран, ахтылҕаннаах Сахатын сиригэр 1947 сыллаахха эрэ эргиллэн кэлбитэ.
Прокопий Степанов: «Эһиги кэмҥит кэллэ…»
Түмүккэ сэрии, үлэ бэтэрээнэ Прокопий Афанасьевич эдэр дьоҥҥо, ыччакка туһаайан: «Үлэни өрө тутуҥ, үөрэхтэниҥ, төрөөбүт дойдугут туһугар, кэлэр кэскил туһугар өссө төгүл күүскэ үлэлээн, хас биирдии салааҕа – бырамыысыланнас буоллун, тыа хаһаайыстыбата буоллун, кэскили түстээҥ» диэн санаатын этэр.
Дьэ, итинник олох суолун ааспыта саллаат сиэрэй синиэлин, ыарахан саппыкытын кэтэн адьырҕа өстөөҕү кытта бүтүн Дьобуруопа устун сэриилэспит Сиэйэ нэһилиэгин, Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, бу орто туруу дойдуга лоп курдук сүүс кыһын, сүүс саас, сүүс сайын, сүүс күһүн орто дойду олоҕор биир үйэ устата олох олорбут биһиги Прокопий Афанасьевич Степановпыт.
Кырдьыга даҕаны Прокопий Афанасьевичка уоттаах сэрииттэн тыыннаах хаалбыт үөрүүтүн өрөгөйө олоҕун устата туох да ыараханы билиммэккэ өрүү үрдүккэ, кэрэҕэ дьулуһарга үктэл, төһүү күүс буолбута саарбахтаммат.
Бу күннэргэ ытык кырдьаҕаспыт доруобуйата этэҥҥэ. Оҕолорун, сиэннэрин сылаас, сымнаҕас көрүүлэригэр бигэнэр. Кимниин баҕарар ханнык баҕарар боппуруоска кэпсэтэр, санаатын этэн тэйэр кыахтаах. Арай кулгааҕынан моһуогурар. Кырдьаҕас диэн кырдьаҕас буоллаҕа эбээт… Улууспут аҕа баһылыга Анатолий Григорьев Прокопий Афанасьевич доруобуйатын туругун күннэтэ кэриэтэ хонтуруолга тутар, улуус дьаһалтата туох наада буоларынан көмө, өйөбүл буола турар.
ххх
Ытыктабыллаах Прокопий Афанасьевич, урукку өттүгэр биһиги улууспут хаһыатын актыыбынай селькорун быһыытынан сытыы кылыс тыллардаах суруйууларгын махталлаах ааҕааччыларыҥ умнубаттар.
Прокопий Афанасьевич, бу ытык күҥҥүнэн истиҥник эҕэрдэлээн туран, ойон тахсар аламай маҥан күннээх, охтон баранар мастаах, уолан быстар уйгулаах уулаах бу орто туруу бараан дойдуга өссө да уһуннук олороргор баҕарабыт.
(«Сунтаар сонуннара» хаһыат эрэдээксийэтин кэлэктиибэ, бэчээт бэтэрээннэрэ).
Сүдү киһиэхэ сүгүрүйэн
Борокуоппай төрөөбүтэ
Саха олоҕун уларыйыыта,
Дьоллоох олох түстэниитэ,
Автономия тэриллиитэ.
Саҥа олох оҕото
Оскуолаҕа киирбитэ.
Саҥа олох киһитэ
Тимир көлөнү мииммитэ.
Аҕа дойду көмүскэлигэр
Барбыта уон тоҕустааҕар.
Хорсуннук кыргыспыта,
Фашиһы тобуктаппыта.
Польшаны, Германияны,
Чехияны, Австрияны
Саллаат Степанов саппыкыта
Үктээн, тэпсэн ааспыта.
Эйэни-дьолу көмүскэһэн,
Алта сылынан эргиллэн,
Дойдутун дьэ булбута,
Олох амтанын билбитэ.
Аны айылҕатын харыстаһан
Түөрт уонча сыл лесхоһунан
Үлэ фронугар хоһууннук,
Үлэлээбитэ туйгуннук.
Сэрии, үлэ бэтэрээнин түөһүн
Уордьан, мэтээл киэргэтэр.
Кырдьаҕас буойун сүрэҕин
Сиэн, хос сиэн сылаанньытар.
Борокуоппайы үйэ сааһынан
Эҕэрдэлиибит киэн туттан,
Хоолдьукпутунан хоҥкуйан,
Сүдү киһиэхэ сүгүрүйэн.
(Валериан Николаев)
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан Борис НИКОЛАЕВ