Сахабыт сиригэр норуоттар икки ардыларынааҕы, Арассыыйа таһымнаах араас тэрээһиннэр ыытылла турдахтарына, кыра нэһилиэктэргэ эмиэ олус суолталаах, долгутуулаах түгэннэр буолан, дьон-сэргэ өрө көтөҕүллэр.
edersaas.ru
Тыыннаах номох
Иннокентий Саввич Свинобоев-Тыыннаахап – Саха сиригэр аатырбыт ат баайааччы, САССР ат успуордун маҥнайгы үтүөлээх тириэньэрэ. Кини Мөҥүрүөн нэһилиэгэр Мандыгытта алааһыгар күн сирин көрбүтэ. Холкуос кэмиттэн саҕалаан Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга үлэлээбитэ. Кэлин Томпо улууһугар үлэлии кэлэн баран, дойду оҥостон олохсуйбута. Иннокентий Саввич өр сыллаах сыралаах үлэтэ үрдүктүк бэлиэтэнэн, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ буолбута. 2021 сыллаахха Дьокуускайга Үс Хатыҥҥа өрөспүүбүлүкэ ипподромугар кини аата иҥэриллибитэ.
95 саастаах кырдьаҕаһы төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр бөртөлүөтүнэн көтүтэн аҕалан саха дьоно уруйунан-айхалынан көрсүүтэ, тыыннаах киһи бэйэтин өйдөбүнньүгэр кэлэн сүгүрүйүүтэ, тыа сирин үлэһит дьонугар олус наадалаах УАЗ-пиэрмэр массыына сүүйүүлээх өрөспүүбүлүкэтээҕи ат сүүрдүүтэ… Этэргэ дылы, маннык долгутуулаах түгэн күн аайы тосхойбот. Бу барыта биир күн иһигэр, бэс ыйын 19 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун Мөҥүрүөн нэһилиэгэр Үрүҥ тунах ыһыах ыһыллар күнүгэр буолан ааста.
Өйдөбүнньүк аһыллыыта
Эбэни тулалаан олорор Мөҥүрүөн нэһилиэгэр атын көнтөһүттэн тутан турар Тыыннаахап боруонса өйдөбүнньүгэ ыраахтан килэбэчийэ оонньоон, биһигини ыҥыра-угуйа тоһуйда. Бүгүн манна, Халдьаайы диэн ааттаах түөлбэҕэ ытыктыыр кырдьаҕастара Иннокентий Свинобоев-Тыыннаахап өйдөбүнньүгүн аһыллыытыгар ыраахтан-чугастан ыалдьыттар, ол иһигэр Томпо улууһуттан элбэх киһилээх дэлэгээссийэ, Тыыннаахап оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ тоҕуоруһа муһуннулар. Өйдөбүнньүгү арыйыы үөрүүлээх сиэригэр-туомугар Дьокуускайтан ыҥырыллан кэлбит РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа Дмитрий Артемьев алгыстаата. Кыһыл лиэнтэни быһар арыйар чиэс Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыгын солбуйааччы Георгий Сергеевич Куркутовка, Мөҥүрүөн нэһилиэгин баһылыга Иннокентий Иннокентьевич Андросовка, Томпо улууһун дьокутааттарын бэрэссэдээтэлэ Илья Семенович Шадриҥҥа, Тыыннаахап уолугар Иннокентий Иннокентьевич Свинобоевка уонна өйдөбүнньүгү оҥорууну иилээн-саҕалаан оҥорбут бэдэрээтчит Ньургустаана Владимировна, Николай Николаевич Филипповтарга бэрилиннэ. Эҕэрдэ тылы эппит ыҥырыылаах ыалдьыттар дойдуга норуоттар үйэлээх баайдарын, САССР 100, өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буолуутун сылларыгар, Иннокентий Свинобоев-Тыыннаахап 95 сааһыгар анаммыт тэрээһиннэр кэлэр кэнчээри ыччаппыт төрөөбүт дойдуларынан уонна улуу дьоннорунан киэн тутталларыгар, дойдуларын харыстыылларыгар көҕүлүүр күүһүнэн буоларын бэлиэтээтилэр.
Пааматынньык аһыллыытын кыттыылаахтарын Томпо дэлэгээссийэтин аатыттан ырыаһыт Ырыа Чаҕаан эҕэрдэлээтэ.
«Бүтүн батальон буолар аймахтар»
Иннокентий Иннокентьевич Свинобоев, Тыыннаахап улахан уола:
— Биһиги аҕабыт Мөҥүрүөн төрүт олохтооҕо. Мантан Уус Алдан диэкки бардахха, Мандыгытта диэн алааска төрөөбүтэ, улааппыта.
Быйылгы Үрүҥ Тунах ыһыах ат сүүрдүүтүн биһиги аҕабытыгар анаан тэрийбиттэрэ олус үчүгэй. Аҕабыт 75 сааһыгар Томпо улууһугар Мэҥэ Алдаҥҥа (баһылык Зоя Чирикова) ат сүүрдүүлээх улахан үбүлүөй оҥорбуттара. Төрөөбүт дойдутуттан Мөҥүрүөнтэн сүүрүк аттар тиийэннэр, дьоҥҥо-сэргэ умнуллубат сүүрүүнү бэлэхтээбиттэрэ. 2007 сыллаахха 80 сааһын Чурапчыга (баһылык Иннокентий Аммосов) бэлиэтээбиттэрэ. Онтон 15 сыл буолан баран, 95 сааһыгар төрөөбүт дойдутугар Мөҥүрүөҥҥэ улахан ат сүүрүүтүн тэрийдилэр. Аймахтара, оҕолоро, бииргэ үлэлээбит дьоно кэлэн кыттыыны ылан, дьон-сэргэ үөрбүтүн-көппүтүн, олохтоохтор тыҥааһыннаах сүүрүүттэн өрөйөн-чөрөйөн сылдьалларын көрөр бэйэбитигэр да олус долгутуулаах. Аҕабытын бөртөлүөтүнэн аҕалан, дойдутун салгынынан эҕирийэ тыыннардыбыт, өйдөбүнньүгэр илдьэн аймахтар, оҕолор, сиэннэр мустан хаартыскаҕа түстүбүт. Төрөппүттэрбит 15 оҕолоро бары ыаллар, элбэх сиэннээхтэр, хос сиэннээхтэр уонна 5 хос-хос сиэннээхтэр. Ийэбит 92 саастаах, кэргэнин сайыһа хаалла, бөртөлүөт кыра буолан миэстэ көстүбэккэ кэлсибэтэ.
Аҕабытын утумнаан ат баайыытынан дьарыктанар оҕо, сиэн да билиҥҥитэ суох.
Аҕабыт «Тыыннаахап» диэн ааттаммыта туһунан устуоруйалаах. Маттаҕа ат баайааччы абаҕата оҕонньор Николай Прокопьевич Кычкин-Билээги Ньукулай сылгы айааһыырыгар 2-3 киһи нэһиилэ тута сылдьар, кыайан мииннэрбэт атыгар 12-13 саастаах Киэсэни көмөҕө ыҥырбыт. Ханнык эрэ балаһыанньаҕа ат эргийэ биэрбитигэр, кыра уолу ат үрдүгэр олордон кэбиспит. «Нохоо, тэһииҥҥин тэҥнээ, үчүгэйдик тут!» – диэбит. Уол тэһиинин тардан, сотору кэминэн атын төттөрү аҕалбыт. Онтон абаҕатыныын иккиэн тыаҕа түһэн эргитэн аҕалбыттар. Көрөн турбут дьон «бу ат оҕону өлөрөр буолла!» диэбиттэрэ, киһилэрэ аттарын сыһытан бу тиийэн кэлбититтэн олус соһуйбуттар. Кыра уолаттар сүүрэн кэлэн ыйыталаспыттарыгар Киэсэлэрэ: «Тыыннаах аҕалла бу сылгы!» – диэбит. Онтон ыла Киэсэни Тыыннаах диэн ааттаабыттар. Кыайан миинньиллибэт аттарыгар «били тыыннаах кэлбит уолу аҕалыҥ!» диэн буолар буолбут. Онон Тыыннаах, онтон Тыыннаахап диэн аат үйэлэргэ иҥэриллэн хаалбыт.
Илья Семенович Шадрин, Томпо улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Томпо улууһун бочуоттаах олохтооҕо:
— Киһи орто дойдуга биирдэ кэлэн ааһар. Онуоха оҕо төрөтөн, ыччаты үөскэтэн, кэнэҕэһин аатын ааттатар. Вера Константиновна уонна Иннокентий Саввич Свинобоевтар биһиэхэ даҕаны, кэлэр да көлүөнэлэргэ үтүө холобурунан буолаллар. 15 оҕону төрөтөннөр, 40-тан тахса сиэн, 80-тан тахса хос сиэн удьуордарын уһаталлар. Маннык халыҥ ыалга туох баар кийииттэри, күтүөттэри холбоотоххо, 300-тэн тахса киһи буолаллар. Саха сиригэр итинник ыал ахсааннааҕа буолуо. Нууччалыы эттэххэ, бүтүн батальон.
1970 сыллаахха Иннокентий Саввич кэргэнэ Вера Константиновналыын уонна 12 оҕотунаан биһиэхэ, Мэҥэ Алдаҥҥа көһөн кэлбиттэрэ. Кини тириэньэр да быһыытынан биһиэхэ туһалаах сүбэтэ-амата куруук элбэх. Урут сахалар аты баайар, аччыктатар этибит. Онтон Тыыннаахап атын ньыманы киллэрэрэ. «Аккытын үчүгэйдик аһатыҥ-сиэтиҥ, оччоҕо эрэ кини кыаҕырар кыахтаах» диирэ. Иккиһинэн, ыраас хааннаах аттары саха атын кытары холбоон, бэйэ атын таһаарар соруктаах үлэлээн-хамсаан кэллэ. Ити 8 сыл иһигэр, 1978 сылга диэри Иннокентий Саввич 70-тан тахса боруода сылгыны иитэн таһаарбыта. Ити сылгылары кини дойдутугар, Дьоруой Федор Кузьмич Попов аатынан сопхуоска биэрэллэр, атыылыыллар этэ.
Иннокентий Саввич оҕолорун үчүгэйдик билэттиибин. Улахан уола Иннокентий Иннокентьевичтыын уон сыл бииргэ илии тутуһан, Томпо улууһугар баһылыктаабыппыт. Өссө биир уоллара, саамай эрэнэр уолбут Александр Иннокентьевич «Колыма-дороги» улахан тэрилтэ салайааччыта буола сылдьар. Онон, Свинобоевтар салайар үлэҕэ хатарыллыбыт уонна бүгүрү үлэһит уолаттары-кыргыттары, сиэннэри иитэн таһаарбыт ыалынан буолаллар.
Иннокентий Иннокентьевич Андросов, Мөҥүрүөн нэһилиэгин баһылыга:
— Бу пааматынньык турар сирэ Халдьаайы диэн ааттанар. Өссө “Саҥа дэриэбинэ”, “Кырдал” уонна “Ыччат кыбартаала” диэн түөлбэлэрдээхпит. Биһиги нэһилиэкпит өрөспүүбүлүкэҕэ
элбэх олоҥхоһуттардааҕынан, туруу үлэһиттэрдээҕинэн уонна ат баайыытыгар, сүүрдүүтүгэр бастыҥ дьоннордооҕунан аатырар.
Биир дойдулаахпыт Иннокентий Саввич Свинобоев-Тыыннаахап 95 сааһын үбүлүөйүгэр дьиэ кэргэнин, оҕолорун, аймахтарын кытары өссө 2020 сылтан бэлэмнэммиппит. Вера Константиновна уонна Иннокентий Саввич Свинобоаевтар бииргэ олорбуттара 74 сыла буолла.
Тыыннаахапка аналлаах үбүлүөйдээх ат сүүрдүүтүгэр 4 хамаанда: Амма, Нам, Уус Алдан улуустара уонна Мэҥэ Хаҥаластан Матта нэһилэгэ сайаапка киллэрдэ. СӨ Ил Дарханын бирииһин хас да төгүллээх кыайыылааҕа Майн Кёниг Чурапчыга кыайда, манна эмиэ сүүрэр, кини кыттара барыбытын олус долгутар.
Үбүлүөйдээх тэрээһиннэрбитигэр, Ыһыахпытыгар нэһилиэкпит олохтоохторо: оҕолоруттан кырдьаҕаһыгар тиийэ бары көхтөөхтүк кыттыбыттарыгар дириҥ махталбын тириэрдэбин. Биир киһи хайдах да кыайбат дьыалата.
Ат сүүрдүүтүгэр кыайбыттарга бириистэрбит үчүгэйдэр. “ЭПЛ-Даймоҥҥа” Москваҕа биһиги нэһилиэктэн уонча ыччат үлэлии сылдьар. Супер-бириистэри кинилэр туруордулар. 5 миэстэҕэ сүрүн улахан бириистэр бааллар. Супер-бирииһи — УАЗ-пиэримэр массыынаны Тыыннаахап сиэнэ, ылсыбытын ыһыктыбат бастыҥ хаачыстыбалаах Александр Иннокентьевич Свинобоев сүүрэн-көтөн ситистэ.
Ону таһынан бастаабыт хамаандаларга буран, матасыыкыл, 300-500-түү тыһыынчалаах уу харчынан бириэмийэлэр туттарылыннылар. Бириистэри биир дойдулаахтарбыт: “Комдрагмет” генеральнай дириэктэрэ Александр Егорович Кычкин, “Янзолото” генеральнай дириэктэрэ Иван Иванович Захаров, Виктор Лебедев, Александр Свинобоев уо.д.а. туруордулар.
Кырдьык да, «Тыыннаахап» эбит!
Үбүлүөйдээх ат сүүрдүүтүгэр 95 саастаах ытык кырдьаҕаһы Виктор Лебедев чааһынай бөртөлүөтүнэн аҕалан, ипподромҥа түһэрэн чиэстээһин бар дьоҥҥо хаһан да умнуллубат түгэн буолбутугар саарбахтаабаппын. Кырдьаҕаһы киин түрүбүүнэ анныгар сымнаҕас олбоххо олордон, киниэхэ уруй-айхал тылларын анаатылар. Ол кэнниттэн күүтүүлээх, тыҥааһыннаах буолара сэрэйиллэр, кыайыылаахтарга улахан бириистэрдээх ат сүүрдүүтэ саҕаланна. Кырдьаҕаспыт икки сүүрүү кэнниттэн дойдутугар төнүннэ.
Хамаанданан уонна биирдиилээн сүүрүүгэ матталар кыайаннар, УАЗ-пиэрмэр массыына хаһаайыттарынан буоллулар. Иккис буолбут Нам улууһун хамаандата 500.000, үһүс буолбут Уус Алдан улууһун хамаандата 300.000 солкуобай харчынан наҕараадаланнылар. Сүүрүү албан ааттаах дьоруойугар Иннокентий Саввич Свинобоевка Мэҥэ Хаҥалас улууһун Ытык кырдьаҕаһын аатын иҥэрдилэр уонна харчынан бириэмийэ биэрдилэр.
* * *
Хаһан да, ханна да оҕолор барахсаттар сүүрэ-көтө, оонньуу-көрүлүү сылдьыбыт сыһыыларыгар биир үтүө күн бөртөлүөт кэлэн түһүүтэ оҕо саас умнуллубат түгэнэ буолан хаалааччы. Ол да курдук, биир дойдулаахтара, киэн туттар киһилэрэ, ытык кырдьаҕас Иннокентий Саввич Свинобоев барбытын кэннэ оҕолор: ««Биһиги аатырбыт ат баайааччы Тыыннаахабы көрдүбүт ээ…» дэһэ-дэһэ иннибитигэр-кэннибитигэр өргө диэри сүүрэ-көтө сырыттылар… Кинилэр үөрбүт харахтарыттан киһи эрэ дьоллонор!
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru