Үөһээ Бүлүү улууһун кииниттэн 10 көс ыраах сытар Маҥаас нэһилиэгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Маҥаас нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Бүөтүр Акыымабыс Акыымап олорбута. Кини, хомойуох иһин, 2018 сыллаахха ахсынньы 7 күнүгэр 95 сааһыгар орто дойду олоҕуттан огдолуйан, ийэ сиртэн кута-сүрэ арахсыбыта.
edersaas.ru
Суох буолуон аҕай иннигэр Маҥааска баран көрсөн кэлбитим. Ол түгэни бу баар курдук харахпар көрөбүн, соторунан суох буолуоҕун билбэт этибит, арай, бэйэтэ курдаттыы сэрэйэр курдук, кэпсэтиибит түмүгэр ытамньыйан ылаахтаабыта.
Дьиэтигэр киирбиппит, түгэх хоско Бүөтүр Акыымабыс оронугар чөкөллөн олороро, биһигини көрөөт, туран илии тутуһан дорооболоспута. Тастан кэлбит дьону саҥата суох одуулаабыта, онтон: «Бинсээкпин кэтэбин дуо?» — диэн иһиллэр-иһиллибэттик ыйыппыта. Хоһугар, муннукка, түөһэ бүтүннүүтэ мэтээлинэн туолбут, бэрт ыарахан ыйааһыннаах бинсээгин саҥата суох имэрийбэхтээт, сөрү-сөп кэтэн кэбиспитэ уонна аргыый наллаан кэпсээнин саҕалаабыта. Ол күн кини тугу кэпсээбититтэн хаһыат иэнэ төһө көҥүллүүрүнэн сырдатыам.
Бүөтүр Акыымап 1923 сыллаахха Үөһээ Бүлүү улууһун 1-кы Үөдүгэй, билиҥҥитэ Далыр нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕыс саастааҕар оскуола боруогун атыллаабыта, 16 сааһыгар хомсомуолга киирбитэ, 7-с кылааһы Далырга бүтэрэн баран Бүлүү училищетыгар үс сыл үөрэммитэ. Төрөөбүт күнэ-дьыла чуолкайа биллибэт, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсарыгар от ыйын 1 күнүнэн төрөөбүт күнүн суруйбуттар.
АКЫЫМНАР ТӨРҮТТЭРЭ
Акыымнар диэн сыдьаантан Татьяна Герасимовна Герасимова уонна Аким Акимович Васильев дьиэ кэргэттэрэ 22 оҕону күн-сирин көрдөрбүттэрэ. Ол саҕанааҕы сут дьыллар ким олоҕун сарбыйбатахтара баарай, бу оҕоттон элбэх оҕо ким аччыктаан, ким ыалдьан кыра саастарыгар өлбүттэр. Оттон сорохторо ол сут, ыарахан кэмнэри «быһа түһэн», 9 оҕо киһи-хара буолан улааппыттара. Бастакы кыыс Анна эдэр сааһыгар ыарахан ыарыыттан өлбүт, киниттэн оҕо-уруу суох. Иккис уол Михаил, үһүс оҕо Василий-1 (мин ийэм аҕата). Төрдүс оҕо Николай Акимович эмиэ сэрии бэтэрээнэ, Далыр нэһилиэгин олохтооҕо, Онтон Бүөтүр төрүүр. Василий-2 бырааттарыттан оҕо эмиэ хаалбатах, Мария-1 кыыстан 7 оҕо, Мария-2 оҕо суох уонна Екатерина (иитийэх оҕо, Татьяна Герасимовна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ өлбүтүгэр ылбыттар) эмиэ бэйэтин кэнниттэн аатын ааттатар оҕото-уруута суох. Бүөтүр Акыымабыс аҕата кини 14 саастааҕар, ийэтэ училищеҕа үөрэнэ сырыттаҕына, 17 саастааҕар ыалдьан өлбүттэр.
ҮС БЫРААТТЫЫЛАР ДЬЫЛҔАЛАРА
Бу бииргэ төрөөбүт 9 оҕоттон 3 уол, ол эбэтэр Ньукулай, Баһылай уонна Бүөтүр сэриигэ ыҥырыллыбыттар. Баһылайдаах Бүөтүр иккиэн бииргэ ыҥырыллан барбыттара эрээри, Баһылай айаннаан иһэн аара Дьокуускайга быара ыалдьан, сэрии дьиҥ алдьархайын көрбөт, этинэн-хаанынан билбэт дьоллоох дьоннор ахсааннарыгар киирэн, үйэтин моҥоон, кэргэниниин 9 оҕону атахтарыгар туруоран, 80 сааһын үбүлүөйдээри сылдьан атаҕын тоһутан баран, устунан өрүттүбэккэ суох буолбута. 1942 сыллаахха Ньукулайы, 14 оҕолоох улахан дьиэ кэргэн аҕатын ытаппытынан-соҥоппутунан сэрии уоттаах толоонугар ыыппыттара. 1945 сыллаахха атаҕар улаханнык бааһыран, дойдутугар Далырга, дьиэ кэргэнигэр тыыннаах эргиллибитэ. 1980 сыллаахха ыалдьан олохтон туоруур.
УОТТААХ СЭРИИ СЫЛЛАРА…
Бүөтүр Акыымап Бүлүүтээҕи училищеҕа иккис кууруска үөрэнэ сырыттаҕына, сэрии саҕаламмыт. 1942 сыллаахха 19 эрэ саастаах эдэркээн уолу Кыһыл Аармыйаҕа Иркутскай куоракка мэдиссиинискэй пууҥҥа учуутал быһыытынан 6 ыйдаах полковой оскуолаҕа үөрэттэрэ ыыппыттара. Онтон Монголияҕа Ламзак Булак диэн байыаннай куоракка 15-с разведка батальонугар отделение хамандыырынан ыыппыттара. 1942 сыллаахха 293 №-дээх Краснознаменнай мотострелковай полк Забайкальскай фронт 17-с аармыйатыгар отделение хамандыырынан, 26/VII 45 с. 17-с аармыйа Забайкальскай фронт 15-с отдельнай батальонугар суруксутунан сылдьыбыта. Онтон 1945 сыллаахха атырдьах ыйын 9 күнүгэр Япония сэриитэ саҕаламмыта, Кытай сирин-уотун босхолооһуҥҥа туруммуттара. Бүөтүр Хайлар, Чонгак куораттар туһаайыыларынан Квантунскай аармыйаны үлтүрүтэр уоттаах сэриигэ кыттыбыта. И.В.Сталин мэтириэттээх махтал суругу туттарбыттара, «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэри биэртэлээбиттэрэ.
Бу туһунан салгыы бэтэрээн маннык кэпсээбитэ:
— Сэриигэ барыам иннигэр дойдубар баран кэлэрбин көҥүллээбэтэхтэрэ, онон Бүлүү кырылас кумаҕыттан күүс ылан, турар бэйэм сэрии толоонугар барбытым. Ынырыктаахай сэрии саҕаламмыта. Биһиги 17-с аармыйабыт хамандыырдара, эписиэрдэрэ, саллааттара онно чахчы күүстээхпитин көрдөрбүппүт. Сэрии сылларыгар биир кэмҥэ холуодьастан эрэ ууланар этибит, күөл эҥин суох, барыта кумах дойду этэ, көлүччэ баара уолан хаалбыт этэ. Дьоппуоннар хотторон барыыларыгар холуодьаспытын дьааттаабыттар диэн, ууну иһэрдибэттэр этэ. Суукканы сууканан, күнү күннээн уу испэккэ айанныыр этибит. Хайлар хайатын туорааһыҥҥа улахан контузия ылбыппын, санитарнай чааска илдьибиттэр этэ. Сэрии саҕаланыытыгар хамандыыр үөрэхтээх аҕыйах этэ, омугунан атааннаһыы суоҕа, нууччалар биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах омуктары олус сөбүлүүллэрэ, мин бэйэм чааспар сахалартан суос-соҕотох этим. Кинилэри “улахан убайдар” диэн ааттыырым. Японияны кытта сэрии бүппүтүн кэннэ дойдубутугар ыыппатахтара, аны Монголияҕа Ламзак Булакка биир сыл сулууспаҕа утаарбыттара, онтон учууталлары демобилизациялыыр уураахха хабылламмын, дойдубар Далырга 23 сааспар 1946 сыллаахха ыам ыйыгар эргиллибитим.
63 СЫЛ БИИРГЭ
Кэргэнэ Александра Иннокентьевна Ивановалыын 1948 сыллаахха ыал буолан, анаабыт курдук 63 сыл бииргэ дьоллоохтук саха ыалын сиэринэн олорбуттара. Кинилэр олохторугар үөрүү да, хомолто да баара… Барытын бииргэ туораан, хардарыта убаастаһан, өйөһөн-өйөнсөн, дьоллоох ыалынан ааҕыналлара. Улахан уоллара Иван Иванович Иванов, кыралара Юрий Николаевич Поскачин диэннэр этэ. Иккиэн авиация бэтэрээннэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр дьон этилэр. Уолаттара билигин орто дойдуга, хомойуох иһин суохтар, кэргэнэ Александра 2011 сыллаахха биһиги кэккэбититтэн ыалдьан туораабыта. Бүөтүр Акыымабыс оҕолоруттан, кэргэниттэн ытыс соттон хаалбыт улахан аһыылаах буолан, бэйэтэ да кэбирээн сылдьара тута харахха быраҕыллара. “Кэргэним киһи киэнэ кэрэтэ буолара, олорбуппут тухары аччыктаппытын, тоҥорбутун-хатарбытын, куһаҕан тылынан саҥарбытын өйдөөбөппүн, кыра кыыһырсыы баар да буоллаҕына, онно тута биир эйэҕэс көрүүттэн умнуллара. Улахан тапталынан холбоспут буоламмыт, 63 сыл, хара өлүөр диэри бииргэ олордохпут… Бэйэбититтэн тахсар төрөппүт оҕо минньигэс сытын билбэтэхпит. Икки уолу иитэ ылан, син ийэ-аҕа, эбээ-эһээ дэтэммит, дьоһуннук олордохпут. Билигин миэхэ уолаттарым уонна ийэбит сүрэхпэр өрүү бааллар, санаабатах күннэрим суох…“ – диэн чугас дьонун кэпсиирин быыһыгар мыччыстыбыт, уолан хаалбыт иэдэһин устун дьэҥкир таммах субурус гынан, биһигини олус уйадыппыта.
Чахчыта даҕаны, дьылҕа диэн олус уустук, кини хайдах салаллыаҕын урут да, билигин да тымтыктанан көрбүт суох. Оттон бу бэтэрээн дьылҕата – кырдьык, харах уулаах. 95 саастаах ытык киһи бэйэтигэр курдук бүк эрэнэн, сүөм түһэн олорон олоҕун бүтүннүү кэпсээбитэ – бүтэһик көрсүһүү, тиһэх арыллыы түмүгэ буоларын хайабыт да сэрэйээхтээбэтэҕэ этэ буоллаҕа…
Эһээ Бүөтүр иллээх-эйэлээх олох, Кыайыы туругурарын туһугар турууласпыт сыаналаммат кылаатын күндүтүк саныыбыт, хорсун быһыытын олус сыаналыыбыт. Кини олоҕун бүтүннүүтүн кэпсиирхаартыскалара, мэтээллэрэ, кырааматалара, кэтэ сылдьыбыт бинсээгэ улуустааҕы устуоруйа уонна этнография түмэлигэр харалла сыталлар. Онон, сэрии бэтэрээнэ Бүөтүр Акыымабыс Акыымап албан аата үйэлэргэ симэлийбэтигэр эрэлбит улахан.
Валентина ДОГОЮСОВА.
Үөһээ Бүлүү.