Көмүс күһүн барахсан күлүмүрдүү күлэн турдаҕына, суруналыыстар Горнай улууһугар аттанныбыт. Дьэ, чахчы күһүн кэрэтэ хас биирдии мас сэбирдэҕэр түһэн, ыыс араҕас алтан дуйунан көөчүктүүр курдук. Ол эрээри, Бэс Күөлүгэр чугаһаатахпыт аайы, суол икки өттүнэн хара хоруонан көрөн турар сулугур мастардаах ойуур көстөрө элбээн барда…
Манна уот сиринэн дуу, мастар үөһэлэринэн дуу барбыта биллэр эбит. Сиринэн сыыллан сиэбит баһаар кэннэ от кэм үүммүт, мастар умнастара хоруордар да, үөһэ өттүлэринэн тыыннаах ордубуттара саһаран көстөр. Оттон үөһэнэн барбыт баһаар туох баар оту-маһы, тыынар тыыннааҕы имири сиэбитин кэннэ, туох да үүммэккэ, билигин да хара хоруо буолан турарын көрөр олус хараастыылаах…
Бэс Күөлүгэр “Кэскил” микрооройуоҥҥа умайбыт дьиэлэр оннуларыгар саҥа дьиэлэри тутан дьэндэтэн эрэллэр, ардах да курулаттар, үлэ-хамнас күөстүү оргуйар. Ол эрээри, биһиги кэлбит сыалбыт арыый атын.
Балаҕан ыйын 16 күнүгэр Москваттан Федеральнай мэдиссиинискэй-биологическай ааҕыныстыба (ФМБА) Сибиирдээҕи научнай-килиниичэскэй киинин биригээдэтэ уонна Национальнай мэдиссиинэ киинин быраастара кэлэн, Бэс Күөлүн олохтоохторун доруобуйаларын уопсай туругун көрдүлэр-иһиттилэр.
Санатар буоллахха, ФМБА миэдиктэрэ Саха сиригэр СӨ бырабыыталыстыбатын ыҥырыытынан кэлэн үлэлээтилэр. Балаҕан ыйа бүтүөр диэри 3-с №-дээх Дьокуускай куораттааҕы балыыһаҕа ойуур баһаардарын утары охсуспут волонтердар доруобуйаларын туругун бэрэбиэркэлээтилэр. Бу тэрээһини Айсен Николаев кэргэнэ Людмила Николаева көҕүлээбитэ.
“Дьон доруобуйатын туруга орто”
Балыыһаҕа киирээти кытары, нуучча сиэстэрэтэ дьону бэрт эйэҕэстик көрсөр. Докумуоннары толорторон, быраастарга ыытар. Манна офтальмолог, невропатолог, терапевт, эндокринолог, оториноларинголог, педиатр, уо.д.а. биир күн иһигэр 60-тан тахса улахан киһини, 30-тан тахса оҕону көрдүлэр.
ФМБА миэдиктэрин 7 киһилээх биригээдэтэ Саха сиригэр бэйэлэрин массыыналарын илдьэ кэлбиттэр. Ол эбэтэр, быраастар сөмөлүөтүнэн көтөн кэлбиттэр, оттон массыыналарын Красноярскайтан сүүрдэн аҕалбыттар. Саха сиригэр сылдьарга табыгастаах буоллун диэн.
— Бэс Күөлүгэр сайыны быһа буруо ортотугар олорбут нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун бэрэбиэркэлии, ыарыы үөскээбитин була, көрө-истэ кэллибит. Ханна да тиийдэрбит, биһигини олус сылаастык көрсөллөр, олорорго, үлэлииргэ үчүгэй усулуобуйаны тэрийэллэр, онон махталбытын тиэрдэбит. Саха сиригэр аан бастаан кэллибит. Биһиги биригээдэбит миэдиктэрэ Сибиир араас куораттарыттан түмсэн, сыллата араас эрэгийиэннэргэ ыксаллаах быһыыга-майгыга үлэлээччибит.
Манна дьон доруобуйатын туруга ортоһуор диэн бэлиэтээтибит. Улаханнык ыалдьа сылдьар киһини булбатыбыт. Ол эрээри офтальмолог хараҕар үрдүк технологиялаах суһал көмөҕө наадыйар киһини булан, салгыы эмтэтэ ыытта. Аҕыйах киһиэхэ МРТ, УЗИ чинчийиилэрин эбии ааһарга, хос бэрэбиэркэлэнэргэ сүбэлээтибит. Хата, дьон эрдэ ылбыт анаалыстарын түмүгүн илдьэ кэлбиттэрэ үлэбитин биллэ чэпчэттэ, элбэх киһини көрөр кыах биэрдэ, — диэн ФМБА мэдиссиинэ этэрээтин кылаабынай бырааһа Анна Сапова кэпсээтэ.
“Мэдиссиинэ көмөтө тута оҥоһуллубута”
Вера Тарасова, СӨ доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин нэһилиэнньэҕэ мэдиссиинэ көмөтүн тэрийэр департаменын салайааччы:
— Саха сиригэр ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ киирбитигэр ФМБА салайааччылара бэйэлэрэ биһиэхэ тахсан, туох көмө наадатын ыйыппыттара. Онуоха Бэс Күөлүгэр нэһилиэнньэ төһө эмсэҕэлээбитин, буруоҕа дьон доруобуйата төһө мөлтөөбүтүн, ааспытын да кэннэ, хайдах дьайбытын кэтээн көрүөххэ наада диэн быһаарбыппыт. Бу иннинэ РФ доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтин биригээдэтэ кэлэн, Бэрдьигэстээххэ оҕолору кытары үлэлээбиттэрэ, ковиднай стационары көрбүттэрэ, Дьокуускайга араас үлэни ыыппыттара.
Бүгүн Национальнай мэдиссиинэ кииниттэн педиатрдар уонна УЗИ исписэлииһэ кэлэн үлэлээтилэр. УЗИ, спирограф, кардиограф аппарааттары уонна офтальмолог анал тэриллэрин аҕалан үлэлэттилэр.
Леонид Апросимов, Горнай улууһун кылаабынай бырааһа:
— Горнай улууһугар баһаардар улахан хоромньуну аҕаллылар. Буруонан тыынарга ыарахан этэ. Улууска сүрэх-тымыр, тыынар уорганнарын ыарыылара эмискэ элбээтилэр диэн этэр кыах суох, ол эрээри бу уорганнарга буруо охсуута син биир баар, элбиэхтэрин сөп диэн сабаҕалыыбыт, ону кэлэр 1-2 сылга сыыйа билиэхпит. Сайын тута мэдиссиинэ чинчийиитин ыыппыппыт. Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтин хайысхатынан олохтоохтор соҕуруу баран эмтэнэллэр, доруобуйаларын бөҕөргөтөллөр. Саамай үчүгэйэ, бырабыыталыстыба түргэнник дьаһанан, Бэс Күөлтэн 250 оҕо соҕуруу лааҕырдарга сынньанан кэллилэр.
Бэс Күөлүгэр быраас үлэлиир амбулаторията баар. Эминэн хааччыллыы үчүгэй, сайын туох баар үөскээбит боппуруостары суһаллык быһааран испиппит.
Сардаана Васильева, Бэс Күөлүн амбулаториятын биэлсэрэ:
— Нэһилиэкпитигэр 537 киһи (352 улахан киһи, 176 оҕо) олорор. Былырыыҥҥа диэри сытар куойкалаах балыыһалаах этибит. Дьон сүрүннээн сүрэх-тымыр ыарыыларынан ыалдьар. Буруолаах сайын кэнниттэн дабылыанньалаах, бронхалара ыалдьар дьон элбээтилэр диэххэ сөп.
Харахтарын сиэппит дьон кэлэн көрдөрбүттэрэ. Окулист кэлэн көрөн, икки киһини куоракка ыыппыта, олор эмтэнэн кэлбиттэрэ. Баһаар кэнниттэн тута улууспут быраастара, Катастрофа мэдиссиинэтин үлэһиттэрэ, психологтар кэлэн көмөлөспүттэрэ. Коронавируһунан быйыл 3-4 киһи ыалдьыбыта, балаһыанньа бакаа этэҥҥэ. Бырааспыт билигин уоппускаҕа сылдьар.
“Махталбытын тиэрдэбит!”
Валентина Захарова, Бэс Күөлүн олохтооҕо, биэнсийэлээх:
— Быраастар кэлбиттэрэ, нэһилиэнньэни барытын көрөллөрө наһаа үчүгэй. Оҕолору оскуолаҕа туспа көрөллөр. Буруо, баһаар быыһыгар олорон, долгуйан, истириэс ылбыппыт, ол доруобуйаҕа охсоро биллэр. Аастымалаах, зобтаах, дабылыанньалаах дьон доруобуйаларыгар ордук улахан охсууну ыллахтара. Үчүгэйэ диэн, биһиэхэ санаторийга эмтэнэргэ путевкалары биэрэн, дьон баран кэллилэр, үһүс бөлөх бараары сылдьар. Биһиги эмиэ кыһын барыахтаахпыт.
Дьиэбит умайан хаалбыта, билигин тутулла турар буолан, сонотуоруйга кыайан барбаппыт. Балтым аахха олоробут. Оҕолорбут өрүс уҥуор олороллор, оннук бары тарҕаһан хааллыбыт. Дьиэбит акылаата эрэ түһэн турар, матырыйаал кэлэ илик дииллэр, ол эрээри, кэллэр эрэ, түргэн соҕустук тутан бүтэрэллэр ини? Бу сайыҥҥыттан араас хабааннаах аһымал көмө оҥоһуллан, аймаммыт, ыксаабыт санаабыт бөҕөргөөн, улахан махталбытын тиэрдэбит.
Дария Винокурова, биэнсийэлээх:
— Быраастар кэлбиттэринэн туһанан, туох баар ыарыыбытын барытын көрдөрө сылдьабыт, наһаа үчүгэй. Буруо ынырык этэ, баһаарга уһуннук сылдьыбыт дьон харахтара кыайан көрбөт буолуор диэри кытарбыта. Атырдьах ыйын 7 күнүгэр буолбут быһылааҥҥа мин кыра уолум дьиэтэ, бэйэм олбуорум умайбыта, хата, дьиэм быыһаммыта. Ол күн бэйэм суох этим, кырдьаҕастары, оҕолору эрдэттэн көһөрбүттэрэ. Куоракка уонча хонон баран кэлбитим, доҕоор, олох ыарахан хартыына этэ. Киһи кыайан киһиэхэ кэпсээбэт, хаһан да буолбатах балаһыанньата. Үйэлэрин тухары муспут баайдара күл-көмөр буолуута, сүөһүлэр, дьиэ кыылларын өлүүлэрэ, оҕолор, кырдьаҕастар ытаһыылара… Сэрии да итинник да буолбата ини дии санаабытым. Сүрэхпэр эпэрээссийэлээх буоламмын, улахан охсууну ылбытым.
Дьиэлэр тутуллан эрэллэриттэн үөрэбит аҕай, олус кэтэһэбит. Уолум аармыйаҕа сылдьар, сэтинньигэ кэллэҕинэ, толору хааччыллыылаах бэлэм дьиэҕэ киириэ диэн үөрэн сылдьабын. Сотору-сотору баран хонтуруоллуубун. Хаһан да көрбөтөх матырыйаалбыт эрээри, ичигэс дииллэр. Иһэ-таһа бүрүллэр, үчүгэй көстүүлээх буолар. Алтынньы 15 күнүгэр бүтэрэбит дииллэр, халлааммыт ардаан мэһэйдиир. Онон билигин настарыанньам үчүгэй, буолбут быһылааны умна быһыытыйдым.
Түмүккэ
Бэс Күөлүн олохтоохторугар хаһан да буола илик ыарахан тургутуу буолан ааста. Саха дьонун сиэринэн олус аймаммакка, ону тэҥэ, кэмигэр араас көмө оҥоһуллан, этэҥҥэ аһарыннылар. Оскуола оҕото барыта “Орленок”, “Артек”, “Океан” лааҕырдарга сынньанан кэллилэр. Билигин дьиэлэрэ тутулла сылдьар буолан, кыстыкка киириигэ санаалара бөҕөх, инникигэ эрэл улахан.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: ааптар түһэриилэрэ, sakha.gov.ru