Хаҥалас улууһун Улахан Ааныгар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин хас да көрүҥүн тэрийэн, сүүстэн тахса киһини үлэнэн хааччыйан олорор “Бөртө” сылгы собуота” ХЭТ (салайааччы Александр Павлов) бары көрдөрүүлэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар. Бүгүн биһиги хаһаайыстыба ынах сүөһүнү иитиигэ салаатын туһунан сырдатабыт.
Базаны – бырагырааммаларга тирэҕирэн
Хаһаайыстыба ааспыт сылларга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бырагыраамаларыгар тирэҕирэн, базатын хаҥатыыга күүскэ үлэлээн, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир хотоннору туттубута. Өссө 1990-с сыллартан “Бөртө” үүтүн бэйэтэ астаан, үрүҥ ас арааһын оҥорон, билигин Дьокуускайга тиийэ батарар. Сылгы собуотун буоларын быһыытынан, сыспай сиэллээҕи ынах сүөһүтээҕэр быдан элбэҕи ииттэр. Инньэ гынан, сыллата сүүһүнэн убаһаны, сүөһүнү “дьаһайар” итиэннэ эти астааһыҥҥа эмиэ үлэлииргэ быһаарынан, түөрт сыллааҕыта дьоҕус кэпэрэтииби тэринэн, симиэнэҕэ уон сүөһүнү өлөрөн астыыр мэхэньисээссийэлээх буойунаны туттубута. Онон, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын биир кэлим тиһигинэн оҥорон таһаарар.
Хаачыстыба кистэлэҥэ
Хара тэриллиэҕиттэн племенной үлэни утумнаахтык ыытар “Бөртө” холмогор боруода сүөһүнү ууһатыыга федерация таһымнаах репродуктор буолар. Зоотехник Маргарита Макарова, осеменатордар Светлана, Надежда Васильевалар кыһамньыларынан ынах барыта искусственнай сиэмэлээһининэн хабыллар, сааһырбыттарга солбук эрдэттэн бэлэмнэнэр, ыанньык ахсаана сыыйа элбэтиллэр. Онуоха эбии ыанар ынах барыта толору хааччыллыылаах саҥа хотоҥҥо киллэриллэн, төрүөх эрдэ ылыллар буолла. Ааспыт сыл түмүгүнэн ынах ахсыттан үстүү тыһыынчаттан тахса киилэ үүт ыанна. Бастыҥ ыанньыксыттар Нина Анастатова, Анастасия Таппыева, Анна Слепцова уонна Валентина Трофимова көрдөрүүлэрэ мантан таһыччы үрдүк.
— Быйыл 397 ыанар ынаҕы уонна 372 ыччат сүөһүнү кыстатан турабыт, — диэн кэпсиир пиэрмэ үлэтин сүрүннээччи биригэдьиир-зоотехник Ульяна Семенова. — Билигин хайыы сах 80-тахса ынах төрөөн, күннэтэ 1 туонна 150 киилэ үүт ыанан, астыыр сыахха туттарыллар. Анастасия Григорьева күһүн туппут отут туҥуй бургунастарыттан 15 ынаҕа төрөөн, күҥҥэ түөртэ ыы, үүттүтүүгэ үлэлии сылдьар, ынаҕын ахсыттан күннэтэ уон биэстии киилэ үүтү ыыр. Уонча сыллааҕыта биһиги кыстыгы элбэх сүтүгэ суох туораатарбыт, үлэһиттэрбит эрэ барбаталлар диэн баҕалаах эбит буоллахпытына, билигин сайдыыны былаанныыр, хаачыстыбаҕа үлэлиир кыахтанныбыт. Атын сиртэн биир да ынаҕы ылбатыбыт, ол оннугар сопхуос саҕаттан иитэн кэлбит холмогордарбытын тупсарыыга үлэлиибит. Ыччат сүөһүнү учаастакка сайылатабыт эрээри, ханна да буоларын курдук, чааһынайдар оҕус борооскуларын аттаппаттарын түмүгэр, кыстыкка киириигэ сүүрбэччэ тыһаҕас уулаах буолар. Олору төрүт ииппэппит, субан тыһаҕастары эрэ, ону да удьуор үүттээх ынахтар оҕолорун талан хаалларан, сиэмэлиибит. Инньэ гынан, үс саастарын туолан, эт-хаан өттүнэн үчүгэйдик ситэн баран төрүүр-ууһуур буоланнар, ынахтарбыт биллэрдик тубустулар, бэл, уҥуохтарынан улааттылар. Ити үүккэ да, төрүөххэ да бэрт көдьүүстээх. Оттон урут ас-үөл мөлтөҕүттэн күөххэ үктэниэххэ диэри элбэх сүөһү күрдьүккэ соһуллара, көтөх ынах төрөөрү былдьанара, ынах ахсаанын ситэринэр кыһалҕаттан тыһаҕастары төрөтөн биэбэйдэһэрбит түмүгэр, ыанньыкпыт бытархай баҕайы буолан испитэ, үүккэ көрдөрүүбүт да ол тэҥинэн этэ.
Ыанньыксыт Анастасия Григорьева
Ийэ иһигэр сылдьар ньирэйи – УЗИ-нан
Аныгы цифровой технология хотоҥҥо даҕаны киирэн эрэр. “Бөртө” осеменатордара ынах уулааҕын-кытараҕын, оннооҕор аҕыйах хонуктаах үөскэҕи УЗИ сканерынан быһаарар буолбуттар. Ультра-дорҕооннорунан диагностыыр бу аппарааты Интэриниэтинэн көрөн, Новосибирскайдааҕы “Партнер-Агро” фирматтан ылбыттар. Дьоҕус буолан илдьэ сылдьарга тупсаҕай, сүөһүгэ туох да куттала суох итиэннэ чинчийии түмүгүн тута биллэрэр диэн хайҕыыллар. Син биир киһи УЗИ-тын курдук, ийэ иһигэр сытар ньирэй экраҥҥа бэрт чуолкайдык көстөн кэлэр. Ньирэй хайдах сайдан иһэрин, ынах ис туругун, холобур, искэн, киста эбэтэр бүөрүгэр, хабаҕар таас баарын-суоҕун, иһигэр уу үөскээн эрэрин о.д.а. эрдэттэн биллэрэр аппараат бэтэринээрдэргэ эмиэ наадалаах тэрил эбит. Биллэрин курдук, ааспыт сылларга “Бөртө” “Анаабыр алмаастара” ААУо чэрчитинэн үлэлээбитэ, 2018 сыл бүтүүтүттэн “Туймаада” ҮАПХ иһинэн үлэлиир.
Соторутааҕыта “Туймаада” ыҥырыытынан “Партнер-Агроттан” ветврач Николай Елистратов кэлэн, УЗИ сканеры хайдах туттарга үөрэтэн барбыт. Онон, “бөртөлөр” аныгы аппараат кыаҕын толору туһанан, аны атын хаһаайыстыбаларга үлэлиир биир идэлээхтэрин үөрэтэр дьон буоллулар.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru