Таиланд Самуи арыыта. 2019 сыл тохсунньутугар Ноговицыннар дьиэ кэргэттэрэ Дьокуускай үрүҥ туманынан будулуйан турар муҥутуур тымныытыттан аҕыйах чааһынан от-мас көҕөрөн, сибэкки хамсыы-хамсыы тылла турар сылаас муоралаах итии дойдуга тиийбиттэрэ. Ыал аҕа баһылыга Трофим Васильевич эдэр сылдьан улахан булка сылдьыбыт умсулҕана уһуктан, көмүс хатырыктаах 300 тахса араас көрүҥэ үөскээбит арыытыгар уолун кытта балыктыы барбыттара.
edersaas.ru
Манна күнү супту аһаҕас акыйааҥҥа сылдьан, эбэтэр тыынан күөллэргэ, үрүйэлэргэ киллэрэн, балыктаталлар. Улахан сиэмэх балыктары уу анныгар киирэн, саанан бултууллар, эбэтэр хараҥарбытын кэннэ ыкса түүн хаптараллар. Бу бэйэтэ туһунан, сүрэххин битигирэччи тэптэрэр, хааныҥ эргиирин түргэтэтэр хаһан да умнуллубат кэрэ түгэн. Бүтүн бухатыыр киһи саҕа балыгы спиннинынан хостоон таһаарар – долгутуулаах, дьоллоох, үөрүүлээх, эмиэ да сэрэхтээх. Итиччэ бөдөҥ балык хаптарбакка мүччү-хаччы түһэ сатаан, лапчааннарынан охсон, киһини таах дөйүтүөн сөп. Ол иһин улахан балыгы хас да буолан бултууллар, арыаллааччылар манаан туран тутан-хабан биэрэллэр.
92 киилэлээх балык
Трофим Васильевич спиннинын туох эрэ ыйааһыннаах тардыбытыгар олохтоох уолаттар көмөлөһөн, 92 киилэлээх арапайма балыгы үс буолан хостоон таһаарбыттара. Бу курдук бөдөҥ бэйэлээҕи уу иччитэ аан бастаан бэлэхтээбитэ. Ол иннинэ Булгунньахтаах аттыгар Өлүөнэ эбэ 2015 сыллаахха атырдьах ыйыгар 18 киилэлээх сордоҥунан маанылаабыта.
Бүгүҥҥү сэһэргэһээччим күөгэйэр күнүгэр сылдьан эмис андылаах, улахан хаастаах халыҥ Халыманан тыһыынчанан куһу кустаабыт, 6-7 киилэлээх тууччаҕы, дьарҕааны, сыалыһары ааһан иһэн хаптарбыт киһи. «Хотунан, Дьааҥынан, Кэбээйинэн, Халыманан уо.д.а. сирдэринэн чубукуну, тайаҕы, улары, бэдэри, бөрөнү, кырсаны, табаны, тыатааҕыны барытын, улахан булт арааһын эккирэтэ сылдьан бултуурум. Тугу барытын быраҕан туран. «Antonio Zoli», «Tikka» о.д.а. сыаналаах саалардана сылдьыбытым. Билигин «Benelli», «Remington» туттабын, омук саатын сыаналыырым диэн биир кыҥааһын – биир таба ытыы. Сыыспат. Онно холоотоххо, СКС, МЦ саалар ытыылара мөлтөх.
Ол эрэн, булду эккирэтэ сылдьар, онон эрэ үлүһүйэр кэлин иэстэбиллээх буолар эбит. Сэдэх ыарыы буулаан, сүрэхпин тымнытан, улаханнык моһуогуран, хата атахпар сылдьан этэҥҥэ эмтэнэн, улахан бултан тэйбитим ыраатта, саас да быданнаата, биэнсийэҕэ номнуо таҕыстым. Онон куорат эргин чугас, Горнайга, Намҥа, Хаҥаласка кыра булка сылдьабын, үксүн сибиэһэй салгынынан тыына, чэбдигирэ», — диэн кэпсиир.
Авиатор үөрэхтээх алмаасчыт
Трофим Васильевич бастакы үөрэҕэ – Москватааҕы авиационнай-летнай училищеҕа авиатехник идэтин ылбыта. Ол эрэн, дойдутугар эргиллэн, Баатаҕайдааҕы авиаэтэрээккэ саҥа үлэлээн иһэн, хомсомуол сэкирэтээринэн талыллан, тэрийэр, дьону түмэр үлэҕэ көспүтэ. Онтон 25 сыл анараа өттүгэр «АЛРОСА-ҕа» үлэһиттэр наадаларын истэн, хаһыакка биллэрии көрөн, алмаас бырамыысыланнаһыгар кэлбитэ.
«90-ус сыллар саҕаланыыларыгар, «Туймаада-Даймонд», «Дьокуускайдааҕы алмааһы атыылыыр тэрилтэ» тэриллэрин саҕана анал үөрэхтээх да киһи суоҕа. Манна араас идэлээх дьон алмаас сортировкатыгар үлэлии кэлбиттэрэ. Онтон 20-30% төрүт олохтоох дьон. Биһигини Москваҕа ыытан геологоразведочнай институкка куурустарга үөрэппиттэрэ. Билигин үлэлиэн баҕалаах дьоҥҥо хампаанньа аана өрүү аһаҕас, саайтка киирэн туох идэлээх үлэһиттэр наадаларын ким баҕарар көрүөн сөп. Алаастаһыы-атааннаһыы суох, Дьааҥыттан мин тэрилтэбэр соҕотохпун», — диир кини.
Сортировкаттан саҕалаан, Трофим Ноговицын алмаас сырьетугар сүрүннүүр экспертэн, онтон атыыны салайар отдел солбуйааччы начаалынньыгыттан, күндү тааһы батарыыны сүрүннээччигэ тиийэ улааппыта. Билигин комплектация салаатын начаалынньыга буоларын быһыытынан, алмааһы ис уонна тас ырыынакка атыыга бэлэмнээн, хас да тааһы түмэр лот, бокс оҥорон таһаараллар. «АЛРОСА-Ньурба» алмааһын барытын манна наардыыллар.
Саахар бытархайын саҕа алмаас
«Холобур, килиэп ас сүүсчэкэ көрүҥэ баар буоллаҕына, алмааһы саахар бытархайын саҕаттан саҕалаан, 8000 араас көрүҥҥэ араарыахха сөп. Саамай улахан алмаас 10 карат, ол аата 2 грамнаах сортировкаҕа кэлбитэ. Инники күөҥҥэ уу дьэҥкир таастар киирэллэр, онтон арыый да саһархайдыҥы, көҕөрүмтүйэр-кытарымтыйар өҥнөөх сэдэх алмаастар бааллар, бороҥ, хара тиэхиньиическэй сырьеҕа барар», — диэн быһаарар.
Трофим Васильевич мөлүйүөнүнэн суумалаах күндү тааһы бэрийииттэн, тыҥааһыннаах улахан эппиэтинэстэн сынньанар дьарыга – булка сылдьыы уонна пиибэ куруускаларын мунньуу, ол бакаалларын ахсаана аан дойду үрдүнэн хомуйан, номнуо 450 устуукаҕа тиийдэ.
7 уолу, 3 кыыһы улаатыннарбыт хоһуун ыал
Кини хайалаах Дьааҥы улууһун Дулҕалаах нэһилиэгэр 10 оҕолоох улахан дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕалара Василий Павлович Ноговицын этнопедагог, үйэ аҥаарыттан ордук тыа сиригэр учууталлаабыта, ийэлэрэ Татьяна Михайловна Мандарова үйэтин тухары оҕо саадыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 7 уол аҕаларын кытта оҕо саастарыттан халыҥ тыаны кэрийэн, үрэхтэри өксөйөн, хайалары дабайан, бултуу-балыктыы үөрэммиттэрэ.
Саамай улаханнара Михаил Ноговицын тустууга Сэбиэскэй Сойуус үс төгүллээх призера. Бырааттыылар, аймахтар буолан «А» категориялаах өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр улахан турниры тэрийэн ыыталлар. Быйыл ол күрэхтэһиини Дьокуускайга 15 төгүлүн тэрийдилэр.
Дьиэ кэргэнэ
Трофим уонна Марина Ноговицыннар икки оҕолоохтор, кыыстара Дарина Экэниэмикэ министиэристибэтигэр сүрүннүүр исписэлиис, күтүөттэрэ Влад саха ыччатыттан АН-24 сөмөлүөт биир саамай эдэр хамандыыра, уоллара Матвей 6 кылааска үөрэнэр. Дьиэ кэргэн күн күбэй ийэтэ – кырдьаҕастарга, кыамматтарга көмөлөһөр социальнай үлэһит. Аҕа баһылык уолун мотуорунан, квадроциклынан, джибынан илдьэ сылдьан чугас эргин балыктыыллар, бултууллар эрээри, интэриниэт үйэтин оҕото көмпүүтэри хаһарын ордорор эбит.
«Алаас дьоно уонна хоту Дьааҥыга олохтоох хайа сахалара иитиилэрэ тус-туһунан. Биһиги диэки эр киһини, аҕа баһылыгы үрдүктүк туталлар. Аҕабыт охсубакка, таһыйбакка, 7 уолун сатаан тутар, тылын ылыннарар этэ. Аны тыа сирин уонна куорат оҕотун иитиитэ эмиэ атын. Кэргэним эмиэ хоту, Зырянкаттан төрүттээх буолан, нууччалыы иитиилээх, онон дьиэбитигэр улуу тылынан кэпсэтэбит. Эбээбит сүбэтинэн (кэргэним ийэтин төрдө Хаҥалас) уолбутун сахатытан, Хатылаевтарга төрдүс сылын хомуска уонна күпсүүргэ дьарыктыыбыт», — диир.
Оттон дьиэ кэргэҥҥэ харчыны ким тутарый диэбиппэр: «Биһиэхэ оннук суох, кэргэммин кытта иккиэн туттар харчылаахпыт, отучча сыл олорбуппут тухары хомунаалынай өҥө ханна уонна төһө төлөнөрүн кини билбэт, туох наадалааҕын барытын ылан биэрэбин», — диэн этэр.
Хайа сахата
Биир киһи олоҕун итинник сэгэтэн көрдөххө, айыылар маанылаабыт киһилэрэ: улахан дьиэ кэргэн, олоххо көмө-тирэх буолар 10 бииргэ төрөөбүттэр, 7 тустуук уолаттар, 25 сыл алмаас бырамыысыланнаһыгар хамнастаах үлэ, улахан булка табыллыы, анаабыт курдук кыыстаах уол оҕо, аан дойду араас муннугар интэриэһинэй айан…
Ол эрэн, куоракка бэлэми элбэх оҕолоох ыал оҕотугар ким да ууран биэрбэтэҕэ. Трофим Васильевич олоҕун уйгутун тус бэйэтин сыратынан, өйүнэн, сатабылынан, кыаҕынан ситиспитэ. Бастакы үөрэҕинэн авиатор идэлээх киһи отутугар олоҕун хайысхатын тосту уларытан, алмаас бырамыысыланнаһыгар киирэн, бүгүҥҥүтүн баар оҥорбута. Ис кыахтаах буолан. Хайа сахата дэнэрэ ону ырылхайдык туоһулуур.
Байанайдаах булчут фирменнэй хааһа
Буһарарбытыгар түөскэ табыллыбатах ыраас эттээх хааһы талабыт. Ол иннинэ 2-3 чаас ыйаан туран, хайаан да хаанын сүүрдэбит, оччоҕо аспыт хараарбат. Онтон маринадпытын бэлэмниибит, Чехия, Польша, Франция хааска анаммыт амтаны тупсарар от туматын биир паачыканы ууга суурайабыт уонна кыратык мас арыытын кутабыт. Кыра арыы тумабыт хааска үчүгэйдик иҥэригэр көмөлөһөр. Ол састааппытынан көтөр этин иһин-таһын барытын биһэбит уонна сөрүүн сиргэ, эбэтэр холодильникка хонноробут. Сарсыныгар ол тумабытын уунан сайҕаан кэбиһэбит. Үгүс дьон манна сыыстараллар, ол-бу хартыыһанан, мүөтүнэн, отунан-маһынан биспиттэрэ духуопкаҕа хоруоран хаалар.
Хааспыт 2 чаастан ордук буһар, духуопканы арыылаабаппыт, көтөр бэйэтэ сыалаах. Бастаан 180-200С кыраадыска итиигэ 10 мүнүүтэ тэптэрэ түһэбит, онтон 160С биэстии-уоннуу мүнүүтэ буола-буола хааспыт ууллан түһэр хоргунунан эргитэ сылдьан мас хамыйаҕынан саба кутабыт. Бу саамай үлэлээх чааһын тутуспатахха, аҥаар өттө кэлтэйдии буһар, үрдэ хоруорбут, иһэ сүүрүҥүй сиикэй эҥин буолар. Буһарын диэки хортуосканы уурдаххына, хаас сыатыгар түргэнник буһар.
Атын булду эмиэ итинник астыахха сөп.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru