Сэбиэскэй кэмҥэ саха сылгытын элбэх сиргэ тарҕата сылдьыбыттар эбит. Аҕыс уонус сыллар бүтүүлэрэ Саха сириттэн уон түөрт саха сылгытын Мурманскай уобалас “Беломорский рыбак” холкуоһа атыыласпыт. Холкуос улахан барыһы ылбакка, баҕар, сатаан көрбөккө буолуо, сылгылары көҥүл ыытан кэбиспит. Онуоха сылгылары кыһалҕалар кыһарыйаллар…
“ТИЭРСКЭЙ БИЭРЭГИ СЭРГЭХСИТЭЭРИ…»
Кузомень сэлиэнньэтэ былыр-былыргыттан балыгы бултааһынынан дьарыктанар. Ол эрээри, Андрей Рейзвих, “Беломорский рыбак” холкуос бэрэссэдээтэлэ бэйэтэ эппитинэн, “Тиэрскэй биэрэги сэргэхситээри» (решил Терский берег как-то оживить) Өймөкөөнтөн таһаҕас тиэйэр байыаннай сөмөлүөтүнэн саха сылгыларын аҕалтарбыт. Уон түөрт төбөнү икки үөр оҥорон, биирин Кузомень дэриэбинэҕэ, иккиһин – Чаваньгаҕа илдьибиттэр. Саха сылгытын муоралаах сиргэ иитии эспэримиэнэ ситиһиилээхтик туолар. Баччааҥҥа диэри Чаваньга холкуоһа уонна дэриэбинэ дьоно бэйэлэрин күүстэринэн от оттоон, сылгылары көрөллөр эбит.
ДЭРИЭБИНЭ ДЬОНО САХА СЫЛГЫЛАРЫН УТАРЫ ТУРДУЛАР
Оттон Кузомень дэриэбинэҕэ дьыала хаахтыйда. Кэнники сылларга бу эҥээр тыаны аһары кэрдэннэр уонна айылҕа баһаардарыттан сылтаан, Кузоменьҥа Кольскай арыыга бастакы кумах куйаар үөскээн эрэр диэн олохтоохтор этэллэр. Аны дэриэбинэ биир өттүгэр Белай муора, атын өттүгэр Варзуга өрүс сытар буолан, сылгы мэччийэр сирэ букатын суох. Ол иһин, дэриэбинэ олохтоохторо, оҕуруоппутун урусхаллыыр, оннооҕор маҕаһыынтан ботуоҥкалаах хаамтарбат буоллулар, оҕолорго саба түһэллэр диэн, сылгылары утары турдулар.
БЫЫҺАБЫЛ СУОЛ КӨСТӨН ИҺЭН…
Онон, дэриэбинэҕэ сүүрбэттэн тахса сыл сылдьыбыт сылгылар аһылыга суох өлөр-тиллэр икки ардынан хаалбыттар. Аны иэгэйэр икки атахтаахтан эмиэ куттал суоһуохча дуо?
Икки сыллааҕыта Кузоменьҥа Наталья Чунина кэргэнэ Яковтыын көһөн кэлбиттэр. Ол кыһын кинилэр илиилэригэр биир биэ өлбүт. Онтон ыла Наталья сылгылары аһынан, ис сүрэҕиттэн көмөлөһөр буолбут. “ВКонтакте” социальнай ситимҥэ сылгыларга көмөлөһөр ыҥырыылаах бөлөх тэрийбиттэр. Ол түмүгэр, аһыныгас санаалаах дьон харчы бырахсан, Чуниннар көмөлөрүнэн ааспыт кыһыны сылгылар үчүгэйдик кыстаабыттар. Эбиэс, моркуоп, дьаабылыка аһылыктанан, ол кыһын биир да сылгы өлбөтөх. Наталья нүөмэрин булан кэпсэттим:
— Билигин биэс атыыр, икки кулун уонна биир биэ хаалан сылдьар. Тыынар тыыннаах харамайдар, киһилии өйдөөх харахтаах, көҥүл дууһалаах барахсаттар манна кэлбит туох да буруйдара суох. Биллэн турар, кыһыммыт наһаа Саха сирин курдук тымныы буолбатах. Муҥутаан сүүрбэ биэс кыраадыс тымныы буолар. Ол эрээри, муора килиимэтэ дохсун тыаллаах, тибии типтэҕинэ, астарын булуналлара олус ыарахан. Ааспыт кыһын алта уон алта куул эбиэһинэн туораатылар. Манна бу аһылыгы атыылаһар, аҕалар олус ыарахан.
Дэриэбинэҕэ мээнэҕэ кэлбэтэхпин дии саныыбын. Бу сылгылар дьылҕалара мин илиибэр буолан хаалла. Ол эрээри, салгыы хайдах буоларбытын бэйэм да билбэппин…
САХА СЫЛГЫЛАРЫН ДЬЫЛҔАТЫН ХАЙДАХ БЫҺААРАБЫТ?
Мин СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сибээскэ тахса сырыттым. Хата, бу кыһалҕа туһунан номнуо билэллэр эбит. «Сахаагроплем» судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтэ бу боппуруоһунан дьарыктанан эрэр. Кинилэри кытта мин эмиэ бу күчүмэҕэйдэрдээх балаһыанньаны быһаарса сатыам. Үрүҥ Айыылары кытары ситимнээх ытык кыылбытын сордуу сылдьалларыттан киһи хараастар…
Өр сылларга сылгыһыттаабыт, билигин “Мүрү-ас” кэпэрэтиип толорооччу дириэктэрин солбуйааччы Иван Гоголев санаатын ыйыттым:
— Видеону да көрдөххө, этэргиттэн да иһиттэххэ, мин санаабар, кинилэр сирдэригэр-уоттарыгар биһиги сахабыт сылгыта төһө да тулуурдаах, тымныыны тулуйумтуо буоллар, сөп түбэспэт быһыылаах. Кураан дьыллар тураннар, от үүнүүтэ мөлтөөн, оннооҕор Саха сиригэр даҕаны сылгы тулуйан сылдьыбат буолан эрэр. Атыннык эттэххэ, сиргэ, о.э. алаастарга, үрэхтэргэ ресурс баар дии саныыбын.
Муора тыалын, хата, син тулуйан сылдьаллар эбит. Манна сылгы кыра да салгыны этинэн-хаанынан сүрдээҕин билэр, сирин уларытан хайаан да сыҕарыйан биэрэр. Уус Алдаҥҥа аан дойду биир саамай улахан алааһыгар, Мүрү Эбэҕэ кыһын сылгылар биир кэмҥэ сүрдээхтик киирэллэр. Ханнык эрэ кэмҥэ суох буолан хаалаллар, айылҕаны кытары ыкса ситимнээхтэр.
Кырдьаҕастар мээнэҕэ «сылгы халдьаайы хаһыҥа» диэн эппэттэр. Ол иһин, былыргы сахалар сылгыны наһаа элбэҕи үөскэппэттэр эбит, сөбүнэн көрөн иитэллэр үһү. Оттон билигин үгүс киһи сылгы иитиитэ судургу диэн, сылгыны иитэ сатыыр. Дьиҥэр, оннук буолбатах. Биир сылгы аһылыга сүрдээх киэҥ. Быһа түстэр эрэ, көнөн кэлэрэ күчүмэҕэй.
Виктория Бястинова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru