Гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр аналлаах обелискатыттан арыый тэйиччи, эмпэрэ сыыр үрдүгэр, аҕыс уонуттан лаппа тахсыбыт, маҥхайбыт баттахтаах киһи олорор. Холбоччу баран эрэр мас ыскамыайкаҕа, икки ньилбэгиттэн тайанан, сөрүүн салгынынан алкыйа сытар өрүс диэки ньүксүччү түһэн, нөрүйбүт.
Кэннин диэки баар үрүҥ Нива массыына саҥа тахсан эрэр күн уотун сарадахтарын илин тааһыгар түһэрэн күлүмүрдэтэ оонньотор.
edersaas.ru
Биэрэк үрдүгэр
Бу кимий? Хантан кэлэн бачча эрдэ, тоҕо соҕотохсуйан олордо? Таабырын оҥорон таайтара сатыы барбакка сирэйинэн эттэххэ, бу Василий Алексеевич Сивцев—Хомуйуус Бааска илэ бэйэтинэн кэлэн олорор.
Күн бүгүн төһө да ырыаҕа ылланар “Түүҥҥү уоттаах Дьокуускай” куорат олохтооҕо диэн аатырбытын иһин, төрөөн-үөскээн, силис-мутук тардыммыт сиригэр, II Өспөх нэһилиэгин киинигэр Дыгдалга, хас сайын аайы тиийэн кэлбитэ эрэ баар буолааччы… Дьэ, ити кэбэҕэс баҕайытык тиийэн кэлбитэ баар буолааччы диэтэрбит да, дьиҥ иһигэр киирдэххэ, ордук бу кэлин, айан-сырыы кыайтарбат да буолуох курдук…
Буолумуна, бу кэлэр кыһын тохсунньу 7 күнүгэр 85 сааһын томточчу туолан, аҕыс уон алтатыгар барыахтаах. Иннэлээх сап курдук бииргэ иилиҥкэйдэһэн олох араас кыһалҕатын, аһыытын-ньулуунун тэҥҥэ үллэстибит олоҕун доҕоро Кларатыныын бииргэ олорбуттара 60 сылын эмиэ бэлиэтиэх этилэр, этэҥҥэ буоллаҕына…
Баһылай илин саҕахтан тэмтэйэн, күөрэйдэр-күөрэйэн тахсан эрэр күн сардаҥатыттан хараҕа саатан чарапчыланан олорон Алдан эбэтин кэтит ньуурун сонурҕаабыттыы одуулаһар.
Урут эдэр-сэнэх саастарыгар көлүллүбүт оҕустуу үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьан тула эйгэтин, айылҕа маннык кэрэ, киһини умсугутар көстүүлэрин болҕойон көрбүтэ да ахсааннаах… Бүгүн Алдан эбэтэ хаһааҥҥытааҕар да «Миигин сэргээ, кэрэхсээ» диэбиттии, сиэркилэ иэнин санатан, нусхайа чуумпурбут… Сааскы халаан уута саҥардыы кэлэн ааспыт буолан, биэрэк таһынааҕы сис кумах уу анныгар хаалан, эбэ өссө кэҥээн, улуутуйан көстөр буолбут.
Ыраах-ыраах өрүс киэҥ дуолун үрдүнэн сарсыардааҥҥы сөрүүн салгыҥҥа уйдаран, хоптолор кылбаҥныы дайаҥнаһалларын көрөн олорбохтоото.
Эбэ барахсан уутун дуоһуйа, хана утуйан турбут саха Далбар хотунунуу өрүү маннык наҕыл холку буолбат… Ардыгар туохтан эрэ санаатын таптарбатах киһилии мөҕүрүөн долгуннары үмүөрүтэ тардан «маҕан сылгылары» сырыһыннара оонньотон силбиэтэнэн турдаҕына да, тугу булан ылыаҥый?…
Хаан олбохтоох, сор-муҥ харах уута аргыстаах Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэрии сылларыгар бу Алдан эбэ илин, арҕаа эҥэрдэриттэн төһөлөөх киһи кыргыһыы толоонугар ыҥырыллан сырдык тыына быстыбыта, ким илиититтэн-атаҕыттан маппыта, сорох сорохтор сураҕа суох сүтэн, этэргэ дылы, сиик буолан симэлийбиттэрэ буолуой?…
Амырыын алдьатыылаах сэрии тыйыс тыына, сору-муҥу кытта аргыстаспыт содула дойду киин сирдэригэр эрэ буолбакка Саха сирин кырыы сирдэригэр, чопчулаан эттэххэ, үрэх баһынааҕы кыракый холкуостарын олоҕор эмиэ биллибитэ.
Оҕо саас үөрүүтүн билбэтэҕэ
Баһылай 1935 сыл тохсунньу 7 күнүгэр II Өспөх нэһилиэгин кииниттэн 6-7 биэрэстэлээх Көөппөрүнньүк диэн сиргэ күн сырдыгын көрбүтэ. Кини 6 саастааҕар өйөбүл, тирэх буолуохтаах айбыт аҕата, билигин этэллэринэн, куртах араага буолан, күн сириттэн күрэммитэ. Онтон ыла сэрии, сэрии сут сатыылаабыт сылларыгар ыраах-чугас аймахтарын кэрийэн киһи-хара буолан сылдьыбыта. Өспөх түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран, Найахы сэттэ кылаастаах оскуолатыгар интэринээккэ ылбаккалар, биир сыл үөрэммэккэ холкуоска үлэлииргэ тиийбитэ. Нөҥүө сылыгар дьэ, интэринээккэ ылыллан, Найахы сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэр чиэскэ тиксибитэ. Онтон Дүпсүн орто оскуолатыгар ахсыс кылааска үөрэнэ тиийбитин эмиэ интэринээккэ ылбаккалар, аҕатын тастыҥ аймахтарыгар олорон үөрэнэ сатаабыта эрээри, таҥаһа-саба, аһа-үөлэ табыллыбакка ситэри үөрэммэккэ, Өспөҕөр төннөн кэлэн холкуос араас үлэлэригэр миккиллэ сырыттаҕына, аармыйаҕа сулууспалыы барарга бэбиэскэ кэлэн, дойдутун иннигэр иэһин толоро аттаммыта.
Аармыйаттан кэлэн баран, оройуонун киинигэр Бороҕоҥҥо үлэлии-үлэлии, киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэнэн орто үөрэх аттестатын ылбыта. Киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр промкомбинакка столярдаабыта, ол быыһыгар биир тэрилтэҕэ эмиэ да куонньугунан үлэлээбитэ. Онон Баһылай оҕо сааһа күн сылаас уотунан угуттамматаҕа, баай-талым олоҕунан далбаатамматаҕа…
Олох үөһүгэр устан киирбитэ
1959 сыллаахха сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан, Кларатынаан ыал буолбуттара. Нөҥүө сылыгар уол оҕоломмуттара. Ити сырыттаҕына, туохха барытыгар дьоҕурдаах, сыстаҕас, испэт-аһаабат эдэр киһини таба көрөн, холкуоһун салалтата алта ыйдаах комбайнердар куурустарыгар ыыппыта. 1960 сыллаахха ити кууруһу бүтэрэн кэлээт, хас да сыл комбайнер быһыытынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ити сылларга холкуостара бөдөҥсүйэн, ол сиэринэн үлэ-хамнас да кэҥээн, далааһыннанан барбыта. Ол курдук II Өспөх нэһилиэгин сиригэр-уотугар саҥа бааһына сирдэрэ оҥоһулланнар, олорго бурдук бөҕө үүнэн, муора долгунунуу баарыстана оонньообута. Ол хомууругар Баһылай комбайна күнүстэри-түүннэри үлэлээбитэ.
Көрдөрүүлээх үлэтэ үгүс элбэх грамоталарынан, атын да бириэмийэлэринэн бэлиэтэммиттэрэ. Уопсайынан да, Василий Алексеевич Сивцев үлэлээбитин тухары ылбыт туох баар наҕараадатын биир сиргэ чөмөхтүү тутар эбитэ буоллар, дьэ биир киһи наҕараадата диэтэххэ, мыыныыта суох көстүү буолуо этэ. Кырдьыга да, холкуоһум, сопхуоһум, нэһилиэгим туһа диэн сирэ-тала барбакка, көмүс көлөһүнүн балачча тохпут киһи эбит диэн санааҕа кэлэҕин.
Кини ол сыллардааҕы үлэтиттэн биир түгэни ылан кэпсиир буоллахха, кини кимин-тугун, хайдах үлэлээбитин толору өйдүөххэ сөп. Холобур, сарсыарда алта чааска дизельнэй станцияҕа ыаллар сырдатынар уоттарын биэрии, ол быыһыгар күнүс элбэх сүөһү турар хотонун механизациятын көрүү-истии кини санныттан түспэт эбээһинэстэр буолаллара. Чопчулаан эттэххэ, механизированнай хотон саахала суох үлэлээһинэ Баһылайтан улахан түбүгү, эппиэтинэстээх буолууну ирдиирэ. Сүөһү уулууругар аналлаах автопоилкаларга чугастааҕы күөлтэн носуоһунан ууну хачайдааһын, сүөһү ноһуомун анал ханаабаларга тарыйан кэбиспиттэрин тыраахтарынан состорон таһааран сүөкээһин, хотон хочуолунайын оттон, көөнньөрбө оҥоһуутугар наадалаах итии паары биэрии, онтон да атын итэҕэс-быһаҕас тахсыбытын саба тутуу, өрөмүөннээһин үлэлэрэ кыратык эмэтэ сынньана, уоскуйа түһэри биэрбэттэрин тэҥэ этэ. Баһылай ити үлэтигэр киэһэ 5-6 чааска диэри сылдьан баран, уот биэрэр дизельнэй станциятыгар сүүрэн тиийэн бүтүн бөһүөлэги сырдатынар уотунан хааччыйара. Ити курдук, үлэтин күнэ киэһэ 11 чааска тиийэн түмүктэнэрэ. Хаһан, хайдах гынан итини барытын саба тутарын билигин бэйэтэ да сөҕө саныыр.
Кэлин улахан тыраахтарга от-мас тиэйиитигэр үлэлээбитэ. Чүүйү, Чагдаайы курдук, бу одуулаһа олорор Алдан эбэтин арҕаа, илин эҥээрдэринээҕи сирдэртэн, өрүс арыыларыттан төһөлөөх элбэх оту-маһы тиэйбитин-таспытын ол дойдулар сирдэрэ-уоттара бэйэлэрэ билэн турдахтара…
Василий Алексеевич Сивцев 1965 сыллаахха биир бастыҥ үлэһит, сиэр-майгы да өттүнэн холобурга сылдьар киһи быһыытынан баартыйаҕа чилиэнинэн киирбитэ. Манна диэн эттэххэ кинини өссө баартыйаҕа киириэн иннинэ «Хомуйуус Бааска» диэн кистии-саба ааттыылларын истэр буолуллара. Ити «Хомуйуус» диэн тыл билигин атарахсыта соҕус иһиллибитин иһин, оччолорго боростуой дьон ортотугар, үлэҕэ, олоххо туох да дьиэгэ суох, уһулуччу үчүгэй киһи мөссүөнүн көрдөрөр тыл быһыытынан туттуллара.
Дууһатын түгэҕэр
Баһылай күн-дьыл баттаан, сааһыран истэҕин ахсын уруккуну-хойуккуну саныыра, өрө-таҥнары бэрийэрэ үксээн иһэр. Ардыгар бэйэтин, туохха эрэ албыннаппыт оҕо курдук сананан ылардаах… «Туругурдун, тубустун» диэн, тугу да аахсыбакка, түүннэри-күнүстэри түбүгүрбүт олоҕо чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр туора сотуллан хаалбытын санаатаҕына, курустук сонньуйан ылар. Ити олох туһа, дойдубут, дьоммут-сэргэбит туһа диэн төһөлөөх эдэр-сэнэх дьон уоттаах сэрии толоонугар ыҥырыллан сэймэктэммиттэрэ, көмүс уҥуохтара урусхалламмыта буолуой?…
Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтээри бэлэмнэнэбит быһыылаах. Буолумуна, төһө да сорох арҕааҥҥы судаарыстыбалар сэбиэскэй норуот ити улууканнаах кыайыытын, ситиһиитин хайа эрэ өттүнэн намтата, түһэрэ сатаабыттарын иһин бу устуоруйа тугунан да мэлдьэһиллибэт чахчыта буолар. Ол тэҥэ, Баһылай сэрии кыһалҕаннаах сыллардааҕы, ол да кэннинээҕи олоҕо, үлэтэ-хамнаһа күн бүгүн күрдьүккэ анньыллан хаалбыт курдугун иһин, кини кэминээҕи, ол да иннинээҕи аҕа көлүөнэ дьон алдьатыылаах сэрииттэн айгыраабыт олоҕу чөлүгэр түһэриигэ тохпут хара көлөһүннэрэ хаһан да умнуллуо суоҕа диэн дууһатын түгэҕэр эрэл санаалаах…
Бу одуулаһа олорор Алдан эбэтэ үгүс кыра үрэхтэр, тумаралар ууларын бэйэтигэр үмүрү тардан сүүрүгэ күүһүрэр, эрчимирэр. Ити үлүскэннээх сүүрүгүн миинэр миҥэ оҥостон туох баар уутун-хаарын Өлүөнэ эбэҕэ суккуйар-кутар. Онтон тэбиэһирбит, күүс-уох ылыммыт Өлүөнэ өрүс тымныы уутун Хотугу муустаах акыйааҥҥа тиэрдэн эрдэҕэ.
Ити тэҥэ Баһылай олох тубустун, аны хаан олбохтоох сэрии хаһан да буолбатын диэн сыраласпыт үлэтэ, ити Алдан эбэтэ Өлүөнэ өрүскэ суккуйар уутунуу, уопсай олохпут тупсарыгар, чөллөөх буоларыгар күүс-көмө, эбиискэ буолбута буолуо диэн эрэниэхпитин баҕарабыт.
«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Иван ЕГОРОВ