Чурапчы улууһугар профессор Г.П. Башарин аатынан Сылаҥ орто оскуолата агротехническэй хайысхалаах уопсай орто үөрэхтээһин оскуолатын статуһун 2005 сыллаахха ылбыта.
Ол кэмтэн ыла педагогическай кэлэктиип агропрофильнай, эбии идэ сатабылларыгар үөрэтии, үлэҕэ иитии, бырайыактааһыҥҥа үөрэтии хайысхаларынан үлэлиир.
Бүгүн биһиги оскуола сонун сүүрээннэрин, холобурга сылдьар бастыҥ уопутун кытта билсиһээри, дириэктэри агро-хайысхаҕа солбуйааччы Лидия Сивцеваны кытта кэпсэтэбит.
Холобурга сылдьаллар
— Лидия Степановна, агропрофильнай үөрэх уопсай үөрэхтээһин чааһын кэнниттэн ыытыллар буоллаҕа. Төһө оҕо хабыллан үлэлиирий?
— Агро-хайысхаҕа оскуола үөрэнээччитэ барыта хабыллар. Хас биирдии кылаас агро тиэмэлээх, манна төрөппүтү кытта саха төрүт өйдөбүллэрин, дьарыгын, сиэри-туому онтон да атын араас эйгэни хабан билиһиннэрэллэр. Уруогу таһынан дьарыкка билиҥҥи кэм үлэтин-хамнаһын билиһиннэрэбит. СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Арассыыйа бэрэсидьиэнин гранын кыайыылааҕа Декабрина Максимова саха төрүт дьарыгын үҥкүүнэн билиһиннэрэр бырагыраамалаах. Алын кылаас учуутала Ньургуйаана Сивцева тыа хаһаайыстыбатын түргэнник ситэр салаатын үөрэтэр. Учууталлар Марфа Макарова, Айыына Говорова саха төрүт дьарыгын, ынаҕы, сылгыны көрдөрөр электроннай кинигэ саҕалаатылар. Оҕолор түннүккэ битэминнээх күөх үүнээйини олордоллор. Уруоктарга агрокомпонены киллэрэбит. Оҕолорбут араас Арассыыйатааҕы таһымнаах WorldSkills Russia чөмпүйэнээтигэр кыттан улахан ситиһиилэнэллэр. Ол курдук, былырыын 9 кылаас үөрэнээччитэ Саарын Ноговицын Улуу Новгородка ветеринария салаатыгар ситиһиилээхтик кыттан кэлбитэ.
Оттон 9 кылаас үөрэнээччитэ Павел Никитин “Агророботы” хайысхаҕа, Новосибирскайга бүтүн Арассыыйатааҕы түһүмэххэ Көмүс мэтээлинэн бэлиэтэммитэ. Быйыл балаҕан ыйыгар Павелы кытта “Агрокосмос” хайысхаҕа 8 кылаас үөрэнээччитэ Вася Дьячковскай кыттаары бэлэмнэнэр. Ити элбэхтэн аҕыйаҕы холобурдаатым.
Түргэнник ситэр салаанан дьарыктанабыт.
Аҕыйах хонуктаах куһу, хааһы, индюгу, куруолугу сайынын оҕолор көрөллөр-харайаллар.
Орто үөрэх кыһатын кытта бииргэ үлэлэһии
— Киин куорат аатырбыт орто анал үөрэҕин кыһатын — Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ кэллиэһин кытта Чурапчы улууһун биир тарбахха баттанар бастыҥ үлэлээх уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтэ 2020 сылтан сөбүлэҥ түһэрсэн, ыкса сибээстээхтик үлэлиигит. Бу туһунан кэпсээ дуу.
— Сылаҥ орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ 10-11 кылаастарга, нууччалыыттан тылбаастаабакка билиһиннэрдэххэ, «Младшая медицинская сестра по уходу за больными» диэн анал кууруска үөрэнэн, аттестаттарын кытта тэҥҥэ мэдиссиинэ салаатын орто сүһүөҕүн исписэлииһин идэтин баһылаабытын туһунан сибидиэтэлистибэни ылаллар. Оччотугар оҕолор доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр үлэлиир толору бырааптаналлар, тута анал категориялаах үлэһит буолаллар. Аны, мэдиссиинэ кэллиэһигэр киирэргэ эбии баал эбиллэр. Маннык сибидиэтэлистибэни барыта 12 оҕо ылла. Быйыл 17 үөрэнээччи ылыахтаах. Мэдиссиинэ кэллиэһин кытта бииргэ үлэлээһин хайысхата кэҥээн, кэллиэс дириэктэрэ Дмитрий Алексеев этии киллэрэн, устудьуоннары сибиэһэй аһынан хааччыйарга оскуолаҕа сыал-сорук туруорбута. Сайын устата үлэҕэ уһуйуу маастара Сардаана Баишева оҕолору кытта оҕуруот аһын арааһын үүннэрдилэр, кус-хаас ииттилэр.
Оҕолор оскуолаларыгар настаабынньыктарын кытта сайын устата үүннэрбит оҕуруоттарын аһын: хортуоппуйу, сүбүөкүлэни, кабачогу, помидору, минньигэс биэрэһи — барыта 1 туоннаны тиэйэн аҕалан, балаҕан ыйын 6 күнүгэр училище салалтатыгар туттардылар.
Аны салгыы кэллиэс устудьуоннарын түргэнник ситэр кус, хаас, индюк уонна ынах этинэн, ис үөрэтинэн, сахалыы аһынан хааччыйыахтара. Мэдиссиинэ кэллиэһин остолобуойун сэбиэдиссэйэ Ирина Матвеева сибиэһэй оҕуруот аһын тутан олус үөрдэ. Бу курдук икки үөрэх тэрилтэтэ ыччаты иитиигэ, оҕо доруобуйатыгар олус суолталаах сөбүлэҥи түһэрсэн, кэскиллээх үлэни тэрийэбит.
Бэйэ чэйэ былдьаһыкка сылдьар
— Соторутааҕыта “Тэтим” араадьыйаҕа оскуола от чэйи оҥорон нэһилиэнньэҕэ батарарын туһунан кэпсээбитиҥ. Ону эмиэ сиһилии сырдатыаҥ дуо?
— СӨ үөрэҕириитин туйгуна Сардаана Баишева бэйэтин үлэтигэр олус бэриниилээх, айымньылаах үлэлээх учуутал. Оҕолору кытта чэй арааһын бэлэмниир. Ол курдук, Евразийскай экэнэмиичэскэй сэбиэт үс сылга көҥүллээх сэртипикээтин илиибитигэр ылан олоробут. Чэй түөрт араас көрүҥүн оҥорон атыыга таһаарабыт.
Чэй састааба: бэйэбит оскуолабыт таһыгар үүнэр котовник, мелисса, мята уонна төрөөбүт Сылаҥмыт сириттэн хомуйбут отторбут, сэбирдэхтэрбит. Бу үлэбитин АГАТУ профессора, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара Константин Степанов салайар.
Бастакы чэйбит — “Таҥара чэйэ”. Манна састааба, аата да этэрин курдук, боҕоруоскай от. “Нуурал” диэн уоскутар чэйдээхпит. Бу састаабыгар котовник, моонньоҕон сэбирдэҕэ киирэллэр. Дьон наһаа сөбүлээн ылар. Уонна “Сарсыардааҥҥы саһарҕа” диэн киһини сэргэхситэр, уһугуннарар чэй. Саамай элбэх састааптах чэй: мелисса, мята, дьэдьэн, моонньоҕон, сэбирдэҕэ. Төрдүс чэй – моонньоҕон сэбирдэҕэ. Маны биһиги анал хааларга кутан, киэргэтэн, дьон иһэригэр анаан бэлэмниибит.
От чэй арааһын оҥоруу туох суолталааҕый? Бастакытынан, Аан дойдуга сыл аайы 600 мөлүйүөн киһи хаачыстыбата суох астан ис уорганнара сүүһүрэн ыалдьар. Экологическай ыраас аһы оҥорон таһаарыы, нэһилиэнньэҕэ тиэрдии, бу билигин саамай суолталаах уонна ситэри быһаарыллыбакка турар кыһалҕа. Ол иһин биһиги чэйбит нэһилиэнньэҕэ ыраас бэйэ аһын оҥорон көрөрү сырдатыы. Иккиһинэн, оҕону бэйэтин олорор сириттэн, тулалыыр эйгэтиттэн аһы, бородууксуйаны оҥорон таһаарарга үөрэтэбит, ону көрдөрөбүт. Үсүһүнэн, бу билиҥҥи киирсиилээх-харсыылаах, мөккүөрдээх кэмҥэ биһиги оҕолорбут олоххо миэстэлэрин булалларыгар, тулалыыр эйгэттэн киһи аһы-таҥаһы булан, бэйэ дьыалатын тэриниэн сөптөөҕөр толкуй тобулабыт.
От чэйи оҥоруу — оҕо кыайар үлэтэ. Биһиги оҕолорбут чэйи оҥорууга технологическай үлэтин барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэллэр, көрө-истэ сылдьаллар. Төрдүһүнэн, үөрэнээччи оҥорон таһаарбыт бородууксуйатын салгыы чинчийэн үөрэтэр уонна научнай-чинчийэр кэмпириэнсийэлэргэ кыттан сайдар. Ол курдук, 10 кылаас үөрэнээччитэ Саша Макарова ааспыт сылга бу чэйдэрбитин чинчийэн, “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ үрдүк ситиһиитинэн лауреат аатынан бэлиэтэммитэ уонна академик Афанасий Чугунов истипиэндийэтин хаһаайынынан буолбута. Бу бырайыакпытыгар оскуола кэлэктиибэ барыта түмсэн үлэлиир. Чэй сырьетун бэлэмнээһин — сыралаах үлэ. Манна оскуола учууталлара, бары үлэһиттэрэ, үөрэнээччилэрэ бэс ыйын бүтэһик дэкээдэтиттэн от ыйын бастакы дэкээдэтигэр диэри бары тахсан, айылҕабытын кытта алтыһабыт, оттору, сэбирдэхтэри хомуйабыт.
Айылҕа кэлэктииппитин түмэр. Бу үлэбит кэскиллээх. Инникитин бородууксуйа арааһын элбэтэргэ дьулуһабыт. Онон АГАТУ курдук үрдүк үөрэх кыһатын кытта үлэбитин кэҥэтэр былааннаахпыт.
… Ити курдук, тыа сирин оскуолатын кэлэктиибин толкуйа киэҥ ыырдаах, кэскилэ – сарсыҥҥылаах.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ хаһыат».