Бу чахчы үөрүүлээх сонун. Саха сирин дьоно бэйэбит айылҕабытыгар үөскээбит тууспутун дьэ аска кутаммыт сиир буоллубут. Бу дьоһуннаах кэми мин эрэ буолуо дуо, Сунтаар олохтоохторуттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ бар дьоно өр күүппүтэ.
Дьиҥинэн, Саха сиригэр Сунтаар оройуонун Кэмпэндээйитигэр туус улахан саппааһа баарын туһунан өссө ыраахтааҕы саҕана, 1640 сылтан нуучча хаһааҕа Воин Шахов саҕаттан, биллэн-көстөн барбыта эрээри, киһи сииригэр анаан оҥоһуллубакка, 381 сыл устата, ол аата үс уһун үйэ уонна 81 сыл тухары бырамыысыланнаска уонна тыа хаһаайыстыбаҕа туһаныллан кэлбитэ.
Кэмпэндээйи тууһа саамай элбэхтик сэбиэскэй кэмҥэ хостонон, 7-8 тыһыынча туоннаҕа тиийэ сылдьыбыта. Сэбиэскэй кэм эстибитин кэннэ, туус собуота ыһыллар турукка киирбитэ.
Ол гынан баран, Алексей Романович Игнатьев курдук мындыр толкуйдаах хаһаайын илиитигэр ылан, 90-с сылларга бырамыысыланнас салаатыгар ньиэби-гааһы хостуурга туһаналларыгар кэпсэтэн, собуот иккис тыынын ылбыта. Алексей Романович тэрилтэтин араас хайысханан сайыннарарга, кэлин сылларга улуустан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ салалтатын уонна да атыттары кытары кэпсэтиһэн сүрдээҕин кимиилээхтик үлэлэстэ.
Итиэннэ үс үйэ ааһыар диэри кыайан быһаарыллыбакка турбут боппуруоһу быһаарда. Бу өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэйэ сирин баайын туһаныы хайысхатыгар улахан ситиһии диэн сыаналыыбын. Ааспыт сылга киһи сиир тууһун бэлэмниир анал тэрил атыылаһан, сыл бүтүүтэ маҥнайгы бородууксуйаны оҥорон таһаардылар. Онон, өр күүппүт бэйэбит сиир тууспутун үс көрүҥнээх гына оҥорон, атыыга Сунтаар нэһилиэктэринэн тарҕатан барда.
Мин үлэбинэн “Сооруос” сылгы базатыгар бара сылдьаммын, туус собуотун киһи сиир тууһун бастакы баартыйатын илэ харахпынан көрөн, амсайан, аһылыкпар кутан сиэн үөрбүт-көппүт киһи буолабын. Туус собуотун дириэктэрэ Алексей Игнатьевы уонна тэрилтэ биир тутаах киһитэ Иван Местниковы кытары туус собуотун үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсэтэн турабын.
Кэмпэндээйигэ тууһу хостооһун ньымата атын дойдулардааҕар олох таһыччы атын, ураты ньыма диэн этиэххэ наада. Мин өйдөөтөхпүнэ, айылҕабыт биһиэхэ сиирбитигэр анаан бэйэтэ тоҥорон ыраастаан, сир араҥатыттан убаҕас гынан таһааран биэрэр эбит. Онон кини химичэскэй састааба атын туустарга майгынныыр эрээри, структурата, суураллара чыҥха атын. Ол иһин аска туһанарга атын туустааҕар быдан ордук. Хайа, уонна биһиги тууспут экологическай өттүнэн ырааһа, айылҕа бэйэтэ ыраастаан биһиэхэ таһааран биэрбитэ – айылҕабыт биһиэхэ анаабыт бэлэҕэ буоллаҕа.
Убаҕас тууһу атыылыахтара
Кэмпэндээйи собуота билигин киилэ аҥаардаах дьоҕус бакыакка кутан атыылыыр. Эһиилгиттэн убаҕас тууһу оҥорор былааннаахтар. Технологията уустугунан, йодтаах уонна фтордаах туустары таһаарар билиҥҥитэ эрдэ дииллэр.
Билигин тууһу улууска уонна өрөспүүбүлүкэҕэ хото таһаарыы соруга турар.
“Туус хосторо”
Кэмпэндээйи тууһун араас хайысханан сайыннарыы үлэтэ күүскэ барар. Сунтаар сэлиэнньэтигэр “Соляные комнаты из Кемпендяйской соли” бырайыагы олоххо киллэрэн эрэллэр. Улуус уһуйааннарыгар «Туус хосторо» арылыннылар. Тыйыс кыһыҥҥа олорор кырачааннар санаатахтарын аайы муораҕа барар кыахтара суох. Туус оҕолор тыынар уорганнарын чөлүгэр түһэрэр, иммунитеттарын бөҕөргөтөр. Маныаха Сунтаарга Кэмпэндээйи тууһунан оҥоһуллубут «туус хосторо» «Ньургуһун», «Солнышко» уһуйааннарга арыллыннылар. Бу хоско биир сеанс үс күн муораҕа сылдьыбыты солбуйар.
Салгыы Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Өлөөҥҥө уонна Анаабырга итинник хостор оҥоһуллуохтаахтар диэн кэпсээтилэр.
Тууһу оҥоруу
Туустарын үс көрүҥҥэ араараллар. Бастатан туран, бырамыысыланнас хампаанньаларыгар анаан тиэхиньиичэскэй тууһу бэлэмнииллэр. Маны бырамыысыланнас хампаанньалара үлэлэригэр хамаҕатык туһаналлар.
Иккиһинэн, тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар тууһу бэлэмнииллэр. Ону хаһаайыстыбалар сүөһүгэ анаан атыылаһаллар. 50 киилэлээх улахан куулу Сунтаарга маҕаһыыннарга итиэннэ хампаанньа Дьокуускайга баар баазатыгар атыылаталлар.
Үсүһүнэн, киһи сиир тууһун. Кэлиҥҥи сылларга балыгы, оҕуруот аһылыгын тууһааһыҥҥа анаан дьоҕус куулларга тууһу кутан батараллар. Хаһаайкалар Кэмпэндээйи тууһун балыгы, тэллэйи, оҕуруот аһын тууһааһыҥҥа кэлии туустааҕар быдан ордугун этэллэр. Мээккэлэммит Кэмпэндээйи тууһун араас сыалга туһанарга, холобур, олох кып-кыра гына мээккэлэммитин тоҥ эти кырбаан эбэтэр тоҥ балыгы кыһан тууска умньаан сииргэ олус бэрт.
Борис Потапов.
Сунтаар.