Эмп-томп тиийбэт, онуоха эбии сыаната күн-түүн ыарыы турар кэмигэр Саха сирин эмтээх үүнээйилэрин туһанар, суолта уурар дьон элбээтэ. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, манна оҕо-аймах сыстар, бастакы чинчийиилэри оҥорорго холонор.
“Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэттэн
Өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэрэ академик В.П. Ларионов аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэттэн кынат үүннэринэн чинчийиигэ, билимҥэ бастакы хардыыларын оҥороллор. Тэрийээччилэр иһитиннэрбиттэринэн, быйылгы “Инникигэ хардыы” XXVI кэмпириэнсийэҕэ 1700 кэриҥэ үлэ киирбит. Өрөспүүбүлүкэ 34 улууһуттан 485 үөрэх тэрилтэтэ, 2000 кэриҥэ оҕо кыттыбыт. Итинтэн экспиэртэр бастыҥтан бастыҥ үлэлэри сүүмэрдээн, салгыы дойду таһымнаах кэмпириэнсийэлэргэ, ааҕыыларга, тэрээһиннэргэ кыттарга мэктиэлииллэр.
Бүгүҥҥү кэпсиир эдэркээн дьоруойбут Аэлита Прокопьева сыаны кытта буккуйан эмтээх үүнээйилэртэн маас оҥорбут. Чинчийиитин сыллата дириҥэтэн, кэҥэтэн иһэр. Ону кытта көрдөрүү, ситиһии тэҥҥэ сиэттиһэ сылдьар – быйыл II истиэпэннээх дьупулуомунан наҕараадаланан, Москваҕа баран кыттарга путевка туппут.
Биология, нуучча литэрэтиирэтэ, волейбол, ырыа…
Бу тыллар бэйэ-бэйэлэрин кытта туох ситимнээхтэрий? Омос көрдөххө, суохха дылы. Ол эрээри, бүгүн ааҕааччыларга билиһиннэрэр эдэркээн дьоруойум Таатта улууһун Туора Күөл орто оскуолатын 10-с кылааһын ситиһиилээх үөрэнээччитэ Аэлита Прокопьева эмкэ-томко, чинчийиигэ сыһыаннааҕын быһыытынан, биология биридимиэтин сэҥээриэхтээҕин киһи сэрэйэр. Итини сэргэ, нуучча литэрэтиирэтин, муусуканы сөбүлүүбүн диэбитин тус бэйэм соһуйа иһиттим.
Аэлита үөрэҕин таһынан 5-с кылаастан волейболлуур. Бэйэтин өйдүүр буолуоҕуттан ыллыыр эбит. Оскуола иһинэн үлэлиир “Айар ыллыктар” ырыа куруһуогар дьарыктанар. 2016 сыллаахха Сочи куоракка ыытыллыбыт “Планета искусств” норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээл-куонкуруска I истиэпэннээх лауреат үрдүк аатын ылбыт. Быйыл Милена Борисова ыытар өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска балта Айгулу кытта ыллаан “Бастыҥ дуэт” номинацияҕа кыайбыттар. “Дьырылыатта” вокальнай ансаамбылынан “Хотугу сулус” куонкуруска хас да төгүл лауреат аатын ылбыттар, Гран-при аатын сүкпүттэр. Аэлита ити курдук киэҥ интэриэстээх, араас хайысханан дьарыктанар. Бүгүн ааҕааччыларбытыгар кинини чопчу чинчийээччи быһыытынан чорботон билиһиннэрэбит.
Эдэр чинчийээччи
Аэлита чинчийиигэ 2019 сылтан бэттэх ылсыбыт. Салайааччыта, биология, химия учуутала Анна Афанасьевна Элякованы кытта тиэмэтин талыахтарыттан дьарыктаналлар. Хайдах саҕалаабыттарын:
– Тыа сиригэр олорорбут быһыытынан маастары оҥорорго санаммыппыт. Оскуолабыт иһинэн сайын аайы “Ача” лааҕыр үлэлиир, элбэх оҕону хабар, куораттан тиийэ кэлээччилэр. Мин биир да сылы көтүппэккэ ол лааҕырга сынньанабын. Учууталларбыт М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты кытта ыкса үлэлэһэллэр. Сыллата устудьуоннар кэлэн дьарыктаналлар, дакылаат суруйарга үөрэтэллэр. Иитээччилэрбит эмтээх оттору көрдөрөллөр, кэпсииллэр. Онон нэһилиэкпит иһигэр ханнык эмтээх үүнээйи баарын сүрүннэрин уруккуттан билэбин, – диэн эдэр чинчийээччи кэпсээнин саҕалыыр.
Мааһы оҥоруу
Саха сиригэр килиимэппит түргэнник уларыйар буолан, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо кыһынын сүһүөхтэрэ ыалдьар, тириилэрэ хатар, онтон сиэттэрэн кыһыйар. Оттон сайынын тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр күн уотугар үгүстүк сиэтэллэр. Бу нэһилиэнньэ доруобуйатын сыыйа мөлтөтөр. Бэлэм маастар бааллар эрээри, натуральнай компонентан оҥоһуллубуттар суолталарын хаһан да сүтэрбэттэр диэн бэйэтэ быһаарар.
– Алоэ вера – оскуолабытыгар, ромашка нэһилиэкпитигэр үүнэр. Ромашка сибэккитин кыратык хатара түһэн баран туһанабын. Мааһы бу икки үүнээйиттэн оҥорбутум.
Өскөтүн 10% мааһы оҥорор буоллахпытына биһиэхэ 10 кыраам эмтээх үүнээйи уонна 90 кыраам сыа наада.
Бастатан туран, хатарыллыбыт ромашканы маас оҥоруохпут эрэ иннинэ мээккэлиибин. Оттон алоэны хас да төгүл оргуйбут ууга сууйан баран бытархай гына кырбыыбын. Салгыы сыаны (ынах, убаһа эбэтэр сибиинньэ сыата) иһиккэ кутан баран итии уу үрдүгэр (водяная баня) булкуйа-булкуйа уулларабын. Онно алоэны эбэтэр ромашканы кутан мас лаппааккынан сэрэнэн булкуйабын. Симиэһи чаас устата кыра уокка, паара тахсыбатын курдук тэпэтэрэн ылабын. Убаҕаһын ыраас иһиккэ маарыланан сиидэлээн ылабын. Былаастык иһит барсыбат, сыаны кытта холбостоҕуна састаабыгар уларыйыы барар. Сойуор диэри хаппахтаабакка туруора түһэбин. Сойбутун кэннэ бэлэм мааһы холодильникка уура сылдьан сыл устата туһаныахха сөп, – диэн мааһы оҥоруу хаамыытын кэпсиир. Маны барытын оскуола лабаратыарыйатыгар салайааччыта Анна Афанасьевна көрүүтүнэн оҥорон таһаарбыт.
Тургутан көрүү
Ханнык баҕарар эмп-томп, маас тургутууну аастаҕына эрэ хайдаҕа биллэр. Ааттаах-суоллаах учуонайдар маҥнай кырыысаҕа, кыылга-сүөлгэ уопут оҥорон көрөллөрүн элбэхтик истэбит. Оттон Аэлиталаах маастарын кимнээх маҥнай соттон көрбүттэрин ыйыталаспыппар: “Ынах эмиийэ бааһырыытыгар, тилэх хатаран хайыта барыытын сымнатарга, сүһүөх ыарыытыгар, псориазка хаптайбыт кэмигэр (бэргээбэтин туһугар), сөтөлтөн, тымныйыыттан боруобалаан көрбүттэрэ. Нэһилиэкпит сүһүөхтэрэ ыарытыйар кырдьаҕас дьоно соттон көрөн баран чахчы туһалыыр диэн эппиттэрэ. Ити курдук, уопсайа түөрт араас мааһы оҥорон көрдүм. Бу маастар сүһүөх уонна тирии ыарыыларыгар ордук барсаллар диэн, – бэйэ оҥоһуу мааһы хайдах тургутан көрбүттэрин быһаарар.
Атыыга таһаарыы
Чопчулаан эттэххэ, Аэлита мааһы оҥорууга 2019 сылтан ылсыбыт. Бу үс сыл тухары тугу кэтээн көрбүтүн, төһө кыраам сыа, үүнээйи туһаныллыбытын, онтон төһө маас тахсыбытын барытын сурунан, бэлиэтэнэн табылыыссаҕа тиспит. Аны көннөрү чинчийиинэн муҥурдаммакка, билэр дьоно туһаммыттарын таһынан, бастакы сылыгар ынах сыатыттан оҥоһуллубут 19 устуука сүүстүү кыраамнаах мааһы атыылаабыт. Иллэрээ сыл убаһа сыатыттан бэлэмнээн, уопсайа, 15 устууканы атыыга таһаарбыт. Былырыын сибиинньэ сыатыттан 6 устууканы бэлэмнээбит. Итиэннэ хас саастаах киһи төһө мааһы, туох сыаллаах ылбытын, туһанан көрбүтүн кэннэ төһө көдьүүстээҕин барытын сурунан иһэр эбит. Ону таһынан, мааһы туһаныахтарын уонна туһаммыттарын кэнниттэн диэн барытын хаартысканан ыпсаран биэрэр. “Сүрүн атыылаһааччылар 40-60 саастаах дьахталлар. Тириилэригэр кыһалҕалаах, сүһүөхтэрэ ыарытыйар дьон, ынахтарын араас ыарыыларыгар туһанаары атыылаһаллар”, – диэн кэпсиир. Бэлэм бородууксуйатын атыыга батарарга сөптөөх гына таас иһиттэргэ кутаттаан бэлэмнэтэлээбит. Маны кылгас ыйынньыгын (инструкция) кытта биэртэлиир эбит.
Аэлита бу үлэтинэн кэтэхтэн ыытыллыбыт “Мир науки на Полюсе Холода” өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэҕэ I истиэпэннээх дьупулуомунан, “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ III истиэпэннээх, быйыл II истиэпэннээх дьупулуомунан наҕараадаламмыт.
Былааннар
Аэлита түмүгэр: “Бу маастарбын салгыы чинчийэр уонна Туора Күөлгэ араас эмтээх үүнээйи элбэх, олортон өссө атын маастары оҥорон көрөр санаалаахпын”, – диэн эдэр чинчийээччи былаана киэҥин үллэстэр. Биһиги псориаз, дерматит ыарыыны эмтииргэ соруммаппыт, ол гынан баран биһиги мааспыт ити ыарыылар хаптайбыт (в стадии ремиссии) кэмнэригэр тириилэрин сымнатар буолан баас салгыы көбөн тахсыбатын туһугар тириилэрин сымнатар диэн этэр.
Ити курдук “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэ кыттааччылара күннээҕи олоххо-дьаһахха туттуллар, көмөлөөх, туһалаах араас бырайыактары айан таһааран билимҥэ бастакы хардыыларын оҥороллор.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru