“Сэлиэһинэй бурдугу олордон лэппиэскэ, алаадьы, пицца, онтон да атын бурдук аһылыгы астанабыт. Билиҥҥи санкция кэмигэр бэйэ хаһаайыстыбата, олохтоох оҥорон таһаарыы эрэ көмөлөһөр кыахтаах”, — диэн бурдук туһунан ыйытааппын кытта ыал ийэтэ Зарема Валентиновна кэпсээнин саҕалыыр.
Өссө 1990-с сылларга, уларыта тутуу кэмигэр Өлүөхүмэ улууһун Даппарай сэлиэнньэтин олохтооҕо Зарема Валентиновна Ощепкова миэдик быһыытынан эрдэ бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсаат, үс уолун түмэн бааһынай хаһаайыстыба тэриммит. Бастакы сирдэрин ылан хортуоппуй, бурдук үүннэрэн саҕалаабыттар. Ити курдук 2009 сыллаахха диэри олоҕун аргыһа, ыал аҕата Виссарион Андрианович хаһаайыстыба тэриниэр диэри үлэлээбиттэрэ. Салгыы бурдук, хаппыыста, сүбүөкүлэ, моркуоп, троицкайдары кытта кыттыһан хортуоппуй олордон, тиэхиньикумнары кытта түүлэһэн комбайн уларсан үлэлэрин саҕалаабыттара. Ити сыл 59 туонна хортуоппуйу ылбыттара, бурдугу эмиэ хото баспыттара.
— Виссарион Андрианович бурдугу үүннэриитин ыһыктыбат эбит. Кыыллааҕы уу ыларынан сибээстээн, Даппарайга көһөр буолбуттарыгар Тумуска сир көрбүттэрэ. Сиэмэ булан дьэһимиэн, эбиэс ыспыппыт. Бурдукка атастаһан 200 чоппууска, сибиинньэ оҕото ылан ииттэн дьоҥҥо атыылаабыппыт, идэһэлэммиппит. Бурдукпут оннук баран испитэ уонна сылгылаах аҕыйах ыал атыылаһара.
Кыра уолбут Иван Саха судаарыстыбаннай тыа хаһаайыстыбатын академиятын (билигин АГАТУ) бүтэрээт, 2013 сыллаахха бэйэтэ хаһаайыстыба тэриммитэ. Аҕабыт бурдук хайысхатыгар ылыс диэн сүбэлээн, эбии сир ылан күрүөлээн, сирин таҥастаан бэлэмнээбиппит. Күрүө тутуутугар, хортуоппуй хостооһунугар оскуола үлэһиттэрэ, улахан кылаас оҕолоро улаханнык көмөлөспүттэрэ. Ол оннугар биһиги кинилэргэ хортуоппуй биэрэрбит. Коронавирус кэлиэр, хааччах киириэр диэри бэркэ үлэлии турбуппут. Хааччаҕынан сибээстээн, кэлин хортуоппуй олордуутун аҕыйаттыбыт, ол оннугар эбиэһи, дьэһимиэни, үһүс сылын сэлиэһинэйи (“Туймаада” суорт) үүннэриигэ ылыстыбыт. Сэлиэһинэйбитин иллэрээ сылтан төһө үүммүтүн барытын туттубакка, ыһыыбытын үрдэтиигэ уурбуппут. Билигин элбээн, кууруссабытын аһатабыт уонна былырыыҥҥыттан кыралаан мэлийэн эрэбит, — диэн кэпсиир.
Этэрбэс араадьыйата үчүгэйдик үлэлиир диэбиккэ дылы, дьон бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн Дьокуускайтан тиийэ күннэтэ төлөпүөннээн Өлүөхүмэ бурдугун ыйыталаһаллар, сакаастаһаллар эбит.
Анал улахан мэлииһэ бас быстар сыана. Онон бэйэ бурдугун ылар туһугар үгүс үлэни көрсөллөр эбит. Биир куул бурдугу турбанан иһирдэн оҥоһуллубут бэйэ оһоҕун сылааһыгар үс күн устата буккуйа-буккуйа куурдаллар. Онтон бөҕү, быылы көтүтэр эмиэ бэйэ оҥоһуу тэрилинэн үрдэрэллэр. Салгыы интэриниэтинэн сакаастаабыт кыра мэлииһэлэринэн биэстэ эргиттэрэн, дороххой бурдугу (мука грубого помола) ылаллар. Маны салгыы былыргылыы илиинэн эрэһэлииллэр. “Үлэтэ элбэх эрээри, амтана туохха да тэҥнэммэт. Олус минньигэс. Сарсыарда аайы сиэннэрбэр хааһы буһарабын. Лэппиэскэҕэ, алаадьыга, пиццаҕа туох да ааттаах. Клейковината тиийбэт буолан, аһытыыга бэриммэт.
Дьонтон истиһэн күн аайы кэриэтэ төлөпүөннээн сакаастыыллар. Кыра уолбут бардаҕына бэйэтэ илдьээччи, кыаллыбатаҕына олохтоох таксистарынан ыытабыт. Аадырыска тиэрдэн биэрэр буолан бэрт”, — диэн ыал ийэтэ быһаарар.
Бэйэ бурдуга туохха тэҥнэһиэ баарай. Былырыыҥҥа диэри сүрүннээн бэйэлэрэ сииллэригэр эрэ мэлийэр эбит буоллахтарына, быйылгыттан кыралаан атыылаан эрэллэр. Билигин киилэтин 200 солк. атыылыыллар. Кырата 5 киилэҕэ, элбээбитэ 15 киилэҕэ сайаапкалары ылаллар. Быйыл 3 га сиргэ ыһар, ордугунан кууруссаларын аһатар былааннаахтар.
Зарема Валентиновна билиҥҥи курдук санкция кэмигэр киһи бэйэтэ хаһаайыстыбаланнаҕына уустук кэми этэҥҥэ аһарыа диэн этэр. Ощепковтар оҕуруот аһынан, бурдугу үүннэриинэн эрэ муҥурдаммакка, быйылгыттан аны чоппууска, индюк таһааран эрэллэр. Соҕурууттан анал аппарааты сакаастаан, чоппууска бастакы баартыйата номнуо тахсыбыт. Кэпсэтиибит быыһыгар төлөпүөн нөҥүө чоп-чобугурас саҥа иһиллэр. Үс-түөрт хонугунан иккис баартыйаларын кэтэһэллэр. Уоллара Александр үлэтин быыһыгар чоппуускаҕа анаан туспа дьиэ бэлэмниир үгэнигэр сылдьар эбит.
Итини таһынан, индюк сымыытын сакаастаан олороллор. Идэһэҕэ туох да ааттаах, 20-40 киилэҕэ тиийэ ыйааһыннанар үһү диэн этэр. Оттон дьиэлэрин таһыгар оҕуруот аһын арааһын үүннэрэн бэйэлэрэ түөрт ыал хааччыналларын таһынан, күһүн хойукка диэри нэһилиэнньэҕэ атыылыыллар. Аны Өлүөхүмэ буолан баран клубниканы үүннэрбэт табыллыбат диэн, отонноох үүнээйини олордон эрэллэр.
“Туох баар аспыт-үөлбүт барыта тыа сириттэн, бэйэбит олордубуппут, үүннэрбиппит, ииппиппит, оҥорбуппут тахсыахтаах. Онон тыа сирин өйүөххэ наада”, — диэн түмүктээн этэр.
Ити курдук, Зарема Валентиновна, Виссарион Андрианович сааһырдыбыт, сылайдыбыт диэн олорботтор, сүрэхтэрин баҕатынан, сүһүөхтэрэ уйарынан оҕолорун, сиэннэрин көмөлөрүнэн өҥ буордаах Өлүөхүмэ, бурдуктаах Аанньаах аатын ааттата тураллар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru