Ааспыт субуота күн Дьокуускай куорат бэйдиэ ыттары тутар «Помоги выжить» аһымал пуонда пуунугар сырыттым. Миигин пуун үлэтин сүрүннүүр Розалия Кощеева көрүстэ.
Эрдэттэн болдьоспут буоламмыт, Очиченко уулуссатын 57 нүөмэригэр баар ыттары тутар пууҥҥа массыынанан тиийдим. Сатыы киһи сатаан тиийбэт сирэ. Тимир күрүөлээх олбуор айаҕын шлагбаум туора сабар. Шлагбаум аттыгар күрэҥ өҥнөөх улахан боруода ыт үрэн моргуйа көрүстэ. Туора киһи кэлбитин билэн баайыыга турар ыттар утуу-субуу үрэн баргыйдылар. Испэр куттана санаатым, ол эрээри эрдэттэн күүппүт буоланнар, харабыл утары тахсан арыаллаан олбуорга киллэрдэ.
«Уоту мөлтөттүлэр»
Олбуор иһигэр, быһа холоон, таһырдьа кыстыыр 70-ча ыт уйатын таһыгар баайыллан турар. Олбуор уҥа өттүгэр тимир сиэккэнэн күрүөлэммит улахан хаһаа иһигэр отучча ыт босхо сылдьар. Мин көрдөхпүнэ, ордук бөдөҥ ыттары маннык хаһааҕа туруораллар эбит. Дьоҕус мас дьиэ таһыгар икки тимир оһоххо улахан баахтарга ас буһан бидилийэр. Ол кыра мас дьиэттэн оробуочай таҥастаах эр киһи сотору-сотору тахсан улахан лаппаакынан аһы булкуйар, оһоххо мас эбэн биэрэр. Оһох аттыгар бөх мас кыстаммыт. «Ити тугу астыыгыт” диэн ыйыппыппар, «уот кыайбат, онон кэнники үс нэдиэлэҕэ тимир оһоҕу оттон буһарар буоллубут» диэн харабыл холкутук быһаарда. “Бастаан уотунан астыыр этибит. Уоппутун мөлтөтөннөр, хааһы буһараары гынныбыт да уоппут баран хаалар, онон аспытын кыһалҕаттан таһырдьа астыыбыт”, — диир кини.
Улуу көһүү сүпсүлгэнэ
Бастаан бэтэринээрдэр дьиэлэригэр киирдим, үлэһиттэр күн солото суох олороллор эбит, миигин тута Екатерина Безрученко солбуйааччыта Розалия Кощеева үлэлиир дьоҕус дьиэтигэр сирдээтилэр.
— Бүгүн оруобуна кэлбиккин, Автодорожнай уулуссаҕа баар пуунтан ыттары көһөрөр күннэрэ, — дии көрүстэ кини.
Иһирдьэнэн-таһырдьанан ыттар уйаларын, усулуобуйаны көрө сырыттахпына, икки массыына утуу-субуу кэллэ. Массыына кузовыттан биирдии-биирдии ыттары түһэртии сылдьар үлэһиттэргэ тиийдим.
— Бүгүн хас массыына кэлиэхтээҕий? — диэн ыйытабын. Онуоха:
— Бүгүн уопсайа биэс массыына, уон биэстии ыты аҕалабыт. Саҥа килиэккэлэргэ киирэллэрэ буолуо, — диэн Автодорожнай уокуруктан ыты аҕалсыбыт нуучча уола хардарар. Ыттары биирдиилээн бэтэринээргэ киллэрэн көрдөрөллөр.
«Туһата суох килиэккэлэри оҥорбуттар»
«Бу Автодорожнай уокуруктан аҕалыллыбыт ыттары хайдах батарарым буолла, өйүм хоппот, кыараҕас усулуобуйаҕа ыттар бэйэ-бэйэлэрин сиэһиэхтэрин сөп”, — диэтэ Розалия.
– Оттон манна саҥа килиэккэлэр бэлэм буолбатахтар дуо, — диибин.
«Кинилэри саҥа килиэккэлэргэ угар кыаҕым суох, баран көрүөххэ, илэ хараххынан көрдөххүнэ, итэҕэйиэҥ», — диэн баран олбуор түгэҕэр, куорат диэки өттүгэр саҥа профлииһинэн күрүөлэммит сиргэ сирдээтэ. Таһырдьа сэбиэскэй кэм саҕана саһылы иитэр пиэрмэни санатар килиэккэлэр хастыы да эрээтинэн кэчигирэспиттэр. Арай көрдөхпүнэ, ыты аһатар, иигин-сааҕын ыраастыахтаах үлэһит килиэккэҕэ киирэр аана намыһаҕа сүрдээх. «Хайдах ыраастыыгыт маны», — диэн ыйытабын.
– Дьэ, көр, мин 180 үрдүктээх киһи 150 үрдүктээх килиэккэҕэ батан, баҕар, син киириэм этэ. Ол эрээри аана намыһаҕа бэрт, ыт үрдүгүн саҕа. Ыт аһатаары түөрт атах буолан киирэбин уонна ыы муннубунан ыттыын утары көрсөбүн. Ыт майгыта араас, хабыр майгылаах буоллаҕына, ытыран да кэбиһиэн сөп. Көр, килиэккэ ситэри сыбааркаламматах, күүстээх ыттар маны таах төлө көтөн тахсаллар. Профлииһэ ситэри тоһоҕоломмотох, ыттар маны начаас тырыта тыыталлар, кирэн кэбиһэллэр. Ону сэргэ бу кэҥэтиллиигэ анаммыт сирбитигэр кумах куппакка, судургутук мас уурталаан баран, бадараан үрдүгэр килиэккэни туруору тутан таһаардылар. Манна ыт кыстыыр усулуобуйата суоҕун ааһан, үлэһиттэр ыты көрөр, аһатар, ыраастыыр усулуобуйабыт суох буолла. Туһата суох килиэккэлэр, аатыгар эрэ оҥорбуттар, билигин ыттар мантан таҕыстахтарына, эмиэ биһиги босхо ыыппыт аатырыахпыт. Эппиэтинэс биһиги үрдүбүтүнэн буолуоҕа, онон бу килиэккэлэри тутуу аактатын оҥорор кыахпыт суох. Автодорожнайтан кэлбит ыттары олохтоох ыттарбын кытта симэн, кыараҕас вольердарга тутуоҕум, сорохторун таһырдьа баайыахпыт, — диэн Розалия муҥатыйда.
Ыт дьылҕата
Мин көрдөхпүнэ, килиэккэ чахчы синньигэс боробулуоханан оҥоһуллубут. Ыт мунна, төбөтө да батар килиэккэлэрэ буолбуттар. Аан хатыыра (шпингалет) кыбартыыра дьиэ суунар хоһун аанын хатыырга сөптөөх синньигэс. Ыттар бу килиэккэни тоҕо көтөн таах куотар кыахтаахтарын бэлиэтии көрдүм.
Таһырдьа сылдьан, кэрийэн көрөн баран иһирдьэ киирдибит. Түөрт уһун эрээт устатын тухары иккилии миэтэрэ үрдүктээх тимир килиэккэлэргэ ыт арааһа турар. Олор истэригэр лабрадор, питбуль, кырачаан ыт оҕолоро, үрүҥ-хара өҥнөөх лайка да боруодалар көстөллөр. Тоҕо иһирдьэ туралларый диэн ыйыппыппар, бу ыттар кыһыны тулуйбат чараас тириилээхтэрин, сорохтор эпэрээссийэ кэнниттэн буолалларын быһаарда. Тимир килиэккэ иһигэр олус кыараҕастык турар ыттары көрөн киһи аһынар, сорохтор туора киһини көрөн ырдьыгыныыллар, оттон сорохтор халаачыктыы сууланан, санааҕа баттаппыттыы сыталлар, сэргэх соҕустара киһини көрөн кутуруктарын хамсатан эккэлииллэр. Ыт дьылҕата… Кинилэр харахтарыгар хомойуу, хоргутуу, сорохторго киһиэхэ абарыы көстөр курдук. Балар быыстарыгар биир вольерга соҕотох ыт сытар. «Бу хараҕынан көрбөт ыт эрэйдээх. Хаһаайыттара аккаастаммыттара, билигин киниэхэ эрэллээх дьону көрдүүбүт», — диир Розалия. Оттон мин көрдөхпүнэ, маннык тимир килиэккэҕэ туруоран эрэйи көрдөрүөх кэриэтэ, уһуктубат уһун уутугар утутар ордукка дылы…
Ыты иитиигэ ирдэбил күүһүрүөхтээх
«Ыппын көрдүү сылдьабын», — диэн эмискэ ааны тэлэйэн киһи киирэн кэллэ. Төлөпүөнүгэр түһэрбит хаартысканы Розалияҕа көрдөрөр. Мин күн устата пууҥҥа сылдьар кэммэр сүтэрбит ыттарын көрдөөн алта киһи кэлэн барда. Розалия бу кэлбит дьоҥҥо атын пуунтан ыттары көһөрүү үлэтэ ыытылла турарынан сибээстээн, ыттарын биэрбэтэ. Ыттарын көҥүл ыытан кэбиһэн баран пуунтан кэлэн ирдэһэр хаһаайыттартан испэр кыһыйа санаатым. Хаһаайын ытын баайыахтаах, сатаан иитэр кыаҕа суох буоллаҕына, пууҥҥа аҕалан туттарыахтаах.
— Саҥа дьыл саҕана киһи өлүүлээх иэдээн кэнниттэн биһиги биир да ыты көҥүл ыыта иликпит. Ыт куоракка аһары элбэх. Өрөспүүбүлүкэ, куорат дьаһалтата ыты иитээччилэргэ кытаанах эппиэтинэһи сүктэриэн наада. Ыт оҕотун ылан мээнэ иитэ-иитэ быраҕары тохтотор дьаһал наада. Манна күн ахсын ыттарын көрдөөн кэлэллэр, биһиги кинилэртэн ыт хас суукка турбутунан төлөбүрү аахсабыт. Үгүс хаһаайыннаах ыт ыраастамматах, аттамматах буолар. Хаһаайыннаах ыты биһиги туттубут да ыйытыыта суох ыраастаан эбэтэр аттаан кэбиһэбит уонна хаһаайыныттан 400 солкуобайы тутан ылабыт, — диир Розалия
Манна кыһыҥҥы өттүгэр ыттар күҥҥэ үстэ аһыыллар. Саас күһүн күҥҥэ иккитэ, оттон сайын биирдэ аһаталлар эбит. «Волонтердар көмөлөрүнэн ыттарбытыгар ас да кэлэр, мас уйа да оҥоһуллар. Волонтердар уонна норуот диэн икки аҥыы хайдыы суох буолуохтаах, биһиги уулуссаҕа бэйдиэ ыт көрүүтэ-харайыыта суох сылдьарын утарабыт, ыттарга киһилии приют баар буолуохтаах», — диир Розалия. – Мин өйдөбүлбэр, приют диэн икки этээстээх ангар. Иккис этээскэ кыра ыттары, аллараа этээскэ улахан ыттары тутар усулуобуйа баара буоллар дии саныыбын. Куорат дьаһалтатыгар отчуоттаабыт эрэ киһи диэн үрдүнэн-аннынан оҥоһуллубут килиэккэлэргэ ыттары тутар санаам суох. Манна ыттар эчэйэллэрин ааһан, босхо барар кутталлаахтар. Куорат аҕа баһылыга бу килиэккэлэр туруктарын илэ хараҕынан кэлэн көрөрө буоллар.., — диэн бу пууҥҥа иккис сылын үлэлиир Розалия Кощеева санаатын иһиттим.
Дьэ, уустук. Үйэлэрин моҥуохтарыгар диэри килиэккэҕэ хаайан туруорар ыарахан. Ол эрээри куоракка бэйдиэ ыытар сэрэхтээх. Бу айылаах элбэх ыт биир улахан олбуорга баайыллан, хаайыллан турарын көрөн, куораппытыгар үгүс да ыт бэйдиэ сылдьыбыт эбит, диэн санааҕа кэллим. Эрэҥкэдийэллэр, баҕар, ким эмит иитэ ылыа дуу диэн. Кутуруктарын эйэҥэлэтэн эккэлииллэр. Ол эрээри, үгүстэр килиэккэҕэ да туран тиистэрин килэтэллэр…
Ульяна Захарова.