Игнатий Павлович Иннокентьев Хаҥалас улууһун Хоточчу нэһилиэгин төрүт олохтооҕо 1942-1951 сылларга «Буденнай» аатынан холхуос бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан, пиэрмэ сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
edersaas.ru
Кыайыы 75 үбүлүөйдээх сылыгар кини кыыһа Зинаида Лыткина аҕата тыылга үлэтин туһунан 1975 сыллаахха суруйан хаалларбыт ахтыытын билиһиннэрэр.
«1941 сыллаахха бэс ыйын 22 күнүгэр I Дьөппөҥҥө, Тиит Эбэҕэ оскуола таһыгар кыра холхуостар түмсэн ыһыахтаабыттара. ЫҺыах бүтэ илигинэ, Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмытын истибиппит. Ол киэһэ миитин буолбута. Онно баартыйа райкомун бэрэстэбиитэлэ Кирилл Прохоров анал иһитиннэрии оҥорбута. Бары олус долгуйбуппут, аймаммыппыт. Хас да киһи абаран-сатаран туран, тыл эппиттэрэ. Егор Никифоров төрөөбүт дойдуну көмүскээн, ньиэмэстэри утары сэриигэ барарга ыҥырбыта. Ол миитин кэнниттэн оройуоҥҥа да, нэһилиэктэргэ да байыаннай хамыыһыйалар Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр дьону сүүмэрдээн барбыттара. Атырдьах ыйыттан үгүс дьон төрөөбүт дойдуларыттан сэриигэ ыҥырыллан аттаммыттара.
Онтон тыылга хаалааччыларга үлэ-хамнас байыаннай кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн ыытыллыбыта. Сэрии буолуон иннинэ Хоточчуга икки холхуос баара. Бастакыта — 1929 сыллаахха муус устарга тэриллибит «Кыһыл толоон» холхуос, иккиһэ — 1934 сыллаахха Промартыалтан төрүттэнэн тэриллибит «Буденнай» аатынан холхуос. Бу икки холхуос 1940 сыл саҥатыгар баҕа өттүлэринэн холбоһон, бөдөҥсүйэн, 80 хаһаайыстыбалаах «Буденнай» аатынан холхуоһу тэриммиттэрэ. Бэрэссэдээтэлинэн хомоньуус, Өктөм МТС-һын мастарыскыайын сэбиэдиссэйинэн өр кэмҥэ үлэлээбит, уруккута тырахтарыыс Гаврил Варламов талыллыбыта. Кини 1940 сыл саҥатыттан 1941 сыл бүтүөр диэри салайбыта. Саҥа бөдөҥсүйбүт холкуоһу атаҕар туруоран баран, 1941 сыл бүтэһигэр кыһын бэйэтэ тылланан, сэриигэ аттаммыта. Кини кэнниттэн 1942 сыл саҥатыттан Андрей Варламов I 1950 сылга диэри Бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэнинэн үлэлээбитэ. 1943 сыл үүнүүтэ холхуос иитэр сүөһүтүн ахсаана элбээн, хаһаайыстыба быһыытынан биллэ бөҕөргөөбүтэ. Холхуостаахтар үллэстэр дохуоттара үрдээбитэ. «Буденнай» аатынан холхуос сэрии саҕаланыытыгар 1941 сыллаахха туорахтаах култуураны ыыһытын иэнэ — 170 га, оҕуруота — 3 га этэ. Ити ыһыыттан 1941-1942 сылларга кураан буолан, үүнүүнү кыайан кэлбэтэҕэ. Баара суоҕа гааттан 2 центнери эрэ ылбыппыт. Ол бурдук ыһыытыгар эрэ тиийбитэ. 1943 сыл сааһыгар бурдугу хайаан да үүннэрэн ылар сорук турбута. Онно урут оттонор ходуһаны, кырыс сири алдьатан, Улахан арыыга 50 га сири ыһан, күһүнүгэр саҥа сиртэн холхуостаахтар үрдүк үүнүүнү — гааттан 20 центнертэн тахса бурдугу ылбыттара. 1943 сыл бэс ыйыгар аармыйаҕа ыҥырыллан барыахтарын иннинэ, уолаттар хорутан, бурдук ыһан барбыттара. Үгүстэр сэриигэ барар бэбиэскэни арыыга суха тутааҕын тутан туран ылбыттара. Сарсыныгар ыраах айаҥҥа туруммуттара.
Күһүн бу ыспыт бурдукпут үрдүк үүнүүнү биэрэн, бурдугунан хааччыллыыбыт тосту көммүтэ. 1943 сыллаах үүнүү кэнниттэн ыһыы сирэ кэҥэтиллэн, 1944-1945 сылларга кураан дьыл ааһан, сэлиэһинэй, дьаарыҥса бурдугу ыһар буолбуппут. 1946 сыллаахха «Эдьээлик» учаастагар «типовой» дэнэр пиэрмэ тутуллан, үлэҕэ киирбитэ. Сүөһү ахсаана сыллата эбиллэн, ылыллар бородууксуйа кээмэйэ улаатан испитэ. Сэрии саҕаланыытыгар 1941 сыллаахха ынах сүөһү 120 төбө эбит буоллаҕына, сэрии бүтүүтүгэр 302 төбө буолбута. Сылгы сүөһү 380 төбөҕө тиэрдиллибитэ. 2 «типовой», 3 боростуой хотон тутуллан, үлэҕэ киирбитэ. Ити курдук, олох сыыйа көнөн барбыта».
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru