Быйыл сайын айылҕа иэдээнигэр түбэспит Горнай Бэс Күөлэ, Нам Таастааҕа уонна Фрунзета, Уус Алдан Найахыта уонна Түүлээҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйаҕа тиийэ билиннилэр.
Ойуур баһаардарыттан киэҥ Сахабыт сирин бары улуустара тыҥааһыннаах балаһыанньаҕа киирэ сырыттылар. Нам Таастааҕар Арассыыйатааҕы Оборона министиэристибэтин байыаннай көлөлөрө көмөҕө тиийбиттэрэ. Сотору буолан баран, ыарахан уйуктаах көлөлөрө алдьанан, өрөмүөҥҥэ турар сурахтара иһиллибитэ.
Дьэ, бу кэмҥэ социальнай ситимнэргэ Таастаах олохтооҕо Максим Попов байыаннардары кытта көмөҕө кэлэн баран алдьаммыт көлөнү өрөмүөннүү турар хаартыската хото тарҕаммыта. Хаартыска араас сурук-тайма кыбытыктааҕа: “саха сатаабатаҕа суох”, “самородок-кузнец”, “уол байыаннайдары кэһэппит”, быһата, ким тугу сатыырынан, хайдах ылыммытынан суруйбуттара.
Нэһилиэк эр киһитэ барыта сыбаарсык
Биһиги, хаһыатчыттар, итиччэлээхэй сонуну көрөн баран, болҕомтоҕо ыларбыт чахчы. Максим Попов төлөпүөнүн нүөмэрин булан эрийбиппэр, киһим кэпсэтиини соччо сөбүлээбэтэхтии саҕалаата: “Ону ол тоҕо суруйаары гынаҕыт? Итиннэ мин улахан сыһыаным суох…”. Мин бастаан утаа “бу киһи, кырдьык, улуу тимир ууһа буолан, суруналыыһы кытта кэпсэтиэн баҕарбата дуу” дии санаан, төлөпүөммүн ууруохча буолан истэхпинэ, сэһэргэһээччим хап-сабар: “Суох-суох, кэпсэтэр эбиппит. “Саха сирэ” улахан хаһыат. Дьон-сэргэ мин тугу этэрбин тус бэйэбиттэн ис дьиҥин билиэн наада”, — диэн кэпсэтиигэ бэлэмин биллэрдэ.
Сэһэргэһээччим чочумча саҥата суох олорон баран, кэпсээн барда:
— Таастаахха буолбут ойуур баһаарын умулларыыга байыаннайдар көмөлөһө кэлбиттэригэр олохтоохтор “быыһанар буоллубут” диэн олус үөрбүппүт. Кырдьык, улахан уйуктаах көлөлөр диэх курдук, сири солоон киэҥ минерализованнай балаһалары оҥорон барбыттара. Баһаарга сылдьар тиэхиньикэлэр алдьанар-кээһэнэр буолан, уочаратынан сыбаарсык уолаттар көлөнү өрөмүөннүүр этибит. Уопсайынан, Таастаахха олохтоох уолаттар бары кэриэтэ сыбаарсыктар. Онон хайа баҕарар тимири тулуппат дьон.
Ити хаартыска тарҕанар күнүгэр мин уочараттаах дьуһуурустубам түбэспитэ. Табаарыһым Василий Герасимов көлө алдьаммытын оҥоро сырыттахпытына, анаан кэлэн түһэрэн, дьоҥҥо ыыталаабыта. Ону-маны гына сылдьан, хаартыскаҕа түһэрэн ыытааччыбыт дии. Оннук, нууччалыы эттэххэ, “рядовой” хаартыска этэ. Итинник күүркэтиллэн миигин национальнай дьоруой курдук оҥоруохтара диэн ким санаабыта баарай.
Арай аҕыйах хонон баран бу хаартыскам батсаабы бараабат дуо! Наһаа да соһуйдум уонна кыбыһынным… Эппитим курдук, нэһилиэк эр киһитэ барыта сыбаарсык. Биһиэхэ, Таастаахха, сыбаарка аппараата ыал аайы баар. Дьэ, кинилэртэн ойдон, миигин эрэ хайҕааһын курдук буолбут. Көлө буолан баран хайдах алдьаныа суоҕай?
Уоту бохсууга көмө буолар массыыналар Таастаах нэһилиэгэр атырдьах ыйын 10 күнүгэр кэлбиттэрэ. Тута түөртүү миэтэрэ иэннээх сири хорутан барвыттара. Ол эрээри аарыма мастары суулларан, биһиги түҥ тыабытын солооһунтан тиэхиньикэ кэбирээн, алдьаммыта. Бу тыҥааһыннаах кэмҥэ үлэни атахтаары гыммытыттан ыксал үөскээн, байыаннайдар олохтоохторго көрдөһүүлээх тахсыбыттара. Бары биир эрэйгэ сылдьарбыт быһыытынан, болгуо тимири кытта эллэһэр үөрүйэх олохтоох дьон, көрдөһүүлэрин ылынан, уочаратынан иһэрдиигэ ылсыбыппыт.
Тиэхиньикэни билэр киһи ыарыҕаппат үлэтэ этэ. Тимирин таҥан биэрбиппит кэннэ, аны тиэхиньикэ боруобата быстан, үлэлээбэт буолан хаалбыта. Маныаха Таастаах нэһилиэгин “Сахатранснефтегаас” тэрилтэ оператора Николай Гаврильев уолунаан Дьулустаанныын, суудуна электригэ идэлээх Павел Муксунов тиэхиньикэни төрдүттэн аһан, үөрэтэн тестер көмөтүнэн алдьаныы төрүөтүн булбуттара. Кинилэргэ байыаннайдар ойуур баһаарыгар кэлбит быыһааччыны көмөҕө анаабыттара. Биллэн турар, байыаннай тиэхиньикэ уотун боруобатын оҥоһуута уустуга чахчы. Төрүөтэ — мас киирэн боруобаты тоҕо тардан кэбиспит. Онно бары икки күн сыралаһан, модун байыаннай тиэхиньикэни үлэлэппиппит. Ойуур баһаарыгар үлэлии сылдьан көмөҕө кэлбит дьоҥҥо байыаннайдар махтаммыттара аҕай. Бу байыаннай тиэхиньикэ маннык улахан ойуур баһаардарыгар анаммахтара биллэр, саллааттары ыраах суола суох сирдэринэн тиэйэр-таһар көлө эбит. Биллэн турар, ыарахан уйуктаах тэрил биһиги МТЗ тыраахтардарбыт курдук буолуо дуо, күүһэ-уоҕа, кыамтата сүрдээх буоллаҕа. Ол эрээри силистэрэ батылла сытар улахан тииттэр бэриммэккэ, олору солуу сылдьан алдьаммыт. Билигин тиэхиньикэлэри этэҥҥэ сүүрэ сылдьар гына оҥордубут.
Киһи туох санааҕа кэлэрий?
Кэпсэтиибитин түмүктээри олорон, Максим Попов санаатын бу курдук тиэртэ:
— Ити батсаапка тарҕаммыт кэпсэлтэн киһи туох санааҕа кэлэрий? Куйаар ситиминэн тарҕанар сонун-нуомас барыта кырдьык, сөптөөх буолбатах, олус сэрэхтээх эбит. Онно суоҕу да оҥорон, кэпсээн тарҕатан, ыраас мууска ууран биэриэххэ сөп эбит диэн толкуйга кэллим. Күүркэтэн суруйуу, кэпсээһин наһаа дэлэйдэ. Миигин итинник наһаа арбаан суруйбуттарыттан бастаан утаа олус да кыбыстыбытым. Миигиннээҕэр буолуох биһиги кыракый Таастаахпытын уокка былдьатымаары, баҕа өттүнэн кэлбит хорсун дьону сырдатыахха баара. Түүннэри-күннэри утуйар ууларын умнан, сүүһүнэн киһини аһатаары ас астаан түбүгүрэр ыал ийэлэрин, эдьиийдэрбитин уонна балтыларбытын суруйуохха наада. Биһиэхэ көмөлөһөөрү, хаһан да түһээн көрбөтөх сирдэригэр кэлэн уоту кытта охсуһа сылдьар байыаннай уолаттарга махтал тылларын аныах баара. Ол оннугар социальнай ситимнэргэ арааһы суруйбуттара. “Үлэлээбэккэ халтай сылдьаллар үһү, аспытын аһаан бүтэрдилэр” иҥин диэн киһи кэлэйиэх суруйуулара бааллара. Тиритэн көлөһүннэрэ уста сылдьар, хап-сабар аһаат, баһаарга биһигини кытта тэҥҥэ сүүрэ көрө сылдьыбыт дьону көрбүт дьон, итинник суруйуулартан кыбыстабыт эрэ. Тиэхиньикэ өрөмүөннүү турар байыаннайдары кытта түспүт хаартыскабын көрдөрө-көрдөрө, “маннык суруйууларга мин сыһыаным суох” диэн эппиппэр, уолаттар: “манна эрэ буолбатах, ханна тиийбит сирбитигэр барытыгар аанньа ахтыбаттар, арааһы суруйаллар. Онон итинниккэ аахайбаппыт” диэбиттэрэ. Дьиҥэр байыаннайдар кэлэн, олус улахан көмөнү оҥордулар. Олохтоохтор кинилэргэ махталбыт муҥура суох. Байыаннай тиэхиньикэ баар буолан, улаханнык көмөлөстө.
Түгэнинэн туһанан, олохтоохтор ааттарыттан нэһилиэкпит баһылыгар Егор Лихановка махталбытын тиэрдэбин. Кини бастакы күннэртэн буола турар турар балаһыанньаны биллэрэ охсон, салгыы үрдүкү инстанцияҕа туруорсан, олорон хаалбакка, сөптөөх дьаһаллары ылбыта. Ол түмүгэр 200-тэн тахса киһи олорор биһиги кыракый Таастаахпытын уокка былдьаппат туһуттан Ил Дархаммытыттан уонна улууспут баһыылыгыттан саҕалаан тыһыынчанан киһи кэлэн барда. Арассыыйабыт салалтата бэйэтинэн биһиэхэ байыаннай тиэхиньикэ ыытан өйөөтө. Таастаахха норуот сомоҕолоһуута уоту кыайда диэн киэн тутта этэбин. “Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ” диэн мээнэҕэ этиллибэтин таастаахтар бэйэбитинэн биллибит уонна ханнык да ыксаллаах кэмҥэ, омугуттан тутулуга суох, биһигини өйүүр уонна көмүскүүр дьонноох эбиппит диэн эрэх-турах сананныбыт.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат.
Хаартыска — социальнай ситимнэртэн.