Кулун тутар 29-30 күннэригэр Дьокуускайга Эдэр суруйааччылар XXIII сүбэ-мунньахтара буолан ааста. Икки сыллааҕыта сүбэ-мунньах онлайн көрүҥүнэн ыытыллыбыт буоллаҕына, быйыл элбэх киһи кэлэн кытынна. Өрөспүүбүлүкэ 19 улууһуттан (ол иһигэр хотугу улуустартан) барыта 80-тан тахса сайаапка киирбититтэн, 57 киһи үлэтин талан ылбыттара. Барыта 49 кыттааччы кэлэн, үөрүүлээх арыллыытыгар уонна пленарнай мунньахха, секциялар үлэлэригэр кытынна.
Бастаан үөрүүлээх быһыыга-майгыга Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһугар саҥа киирбит дьоҥҥо билиэттэрин туттардылар. Ол курдук, Эдуард Ефремов-Дэхси, Михаил Кривошапкин-Киргэмбис, Надежда Ильина, Ольга Янцен, Михаил Сиванков, Петр Старостин-Бүөтүр Хара, Николай Васильев-Харыйалаах Уола, Алексей Коваленко киирдилэр.
Култуура, духуобунай сайдыы миниистирин солбуйааччы Марина Силина кыттааччылары эҕэрдэлээтэ. Кини өрөспүүбүлүкэҕэ 5 тылынан саҥарар литература баарын бэлиэтээн туран, кыайыылаахтарга айар командировкаҕа барар сэртипикээти аныылларын туһунан эттэ. Ил Дархан Айсен Николаев, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ольга Балабкина эҕэрдэ тылларын ааҕан иһитиннэрдэ.
Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын сэкиритээрэ, норуодунай суруйааччы Николай Лугинов, СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Иван Мигалкин, норуодунай суруйааччылар Сэмэн Тумат, Павел Харитонов-Ойуку, ыҥырыылаах ыалдьыт — Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун Эдэр литератордар сэбиэттэрин чилиэнэ Григорий Шувалов, уо.д.а. тыл эттилэр. Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева аныгы литература туругун, сыалын-соругун туһунан дакылаат аахта.
Онтон сүбэ-мунньах кыттааччылара икки күн устата бөлөхтөрүнэн арахсан, тиргиччи үлэлээтилэр. Кинилэр айымньыларын суруйааччылар ырыттылар, сүбэ-ама биэрдилэр. Быйыл поэзия, проза, нууччалыы уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар литератураларын сэргэ, драма, оҕо литературатын уонна кириитикэ сиэксийэлэрэ үлэлээтилэр.
Элбэх кыттааччылаах проза, поэзия бөлөхтөрүгэр икки күнү быһа ырытыһыы буолла. Оҕо литературатыгар, кириитикэҕэ уонна драмаҕа сааһыттан тутулуга суох суруйар дьоҕурдаах дьон кытыннылар.
Түмүктэр, үтүө үгэстэр
Саҥа суруйар, суолларын-иистэрин көрдөнөр эдэр ааптардарга быйылгы сүбэ-мунньах бириистэрэ да бэртээхэйдэр. “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация (салайааччы О.Г. Сидоров) бастакы кинигэлэрин бэчээттэтэллэригэр сэртипикээттэри туттарда. Ол курдук, сахалыы тыллаах прозаҕа – Дьокуускайтан Валерий Андросов, поэзияҕа – Василий Рожин (Дьааҥы), аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар литератураларыгар – Алена Колесова (Нерюнгри, Иенгра), оҕо литературатыгар — Анна Колосова (Уус Алдан) кинигэлэрэ тахсар буолла.
Култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтэ өрөспүүбүлүкэ иһигэр айар командировкалары бэлэхтээтэ. Маннык сэртипикээттэри миниистир Юрия Куприянов илиититтэн сахалыы тыллаах прозаҕа Ульяна Захарова, поэзияҕа – Сюзанна Кондакова (Кэбээйи), нууччалыы тыллаах прозаҕа Уулжан Даулетбекова, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар литератураларыгар – Валентина Волкова, оҕо литературатыгар – Сардаана Гаврильева, кириитикэ секциятыгар – Олимпиада Давыдова, драмаҕа – Евгений Беляев (Үөһээ Халыма улууһа, Зырянка) туттулар.
Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһа тэрийэр Бүтүн Арассыыйатааҕы Эдэр ааптардар мунньахтарыгар баран кыттарга нуучча прозатын секциятыгар кыайыылааҕынан тахсыбыт Максим Эверстов мэктиэлэннэ. Амма улууһуттан кыттыбыт Илья Семенов пьесата Олоҥхо тыйаатырыгар ааҕыллар буолла. Табылыннаҕына, кини айымньыта бу тыйаатырга туруон сөп. Эдэр ааптарга бу улахан ситиһии буолар.
Сүбэ-мунньахха аҥаардас айымньыны ырытыы эрэ буолбат, билсиһии, доҕордоһуу, поэзия киэһэлэрэ, сценарийы, драманы суруйууга маастар-кылаастар, Арассыыйаҕа эдэр литератордары сүрүннүүр Григорий Шуваловы кытары көрсүһүү, хомуурунньук кинигэни сүрэхтээһин, о.д.а. ыытыллан, эдэр дьону түмтүлэр, алтыһыннардылар, айар үлэҕэ көҕүлээтилэр.
Түмүккэ, «АйАрт» түмсүү ыччаттара сыанаҕа тахсан, кэчигирээн туран, эдэр литератордары кытары утумнаах үлэни ыытар Наталья Харлампьеваҕа сибэкки дьөрбөтүн туттарбыттара уонна литературнай сэминээрдэри сүрүннээччи Гаврил Андросовка сэмэй бэлэхтэрин биэрбиттэрэ, ис сүрэхтэн махтал тылларын эппиттэрэ бэлиэ түгэн буолла.
Устуоруйаттан
Эдэр суруйааччылар сүбэ-мунньахтара үтүө үгэстэргэ тирэҕирэр. Аан бастаан Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн, олох тутула чөлгө түһэн эрдэҕинэ, 1947 сыллаахха Бүтүн Сойуустааҕы мунньах ыытыллыбыта. Маннык улахан мунньахтарга элбэх саха суруйааччылара кыттыбыттара.
Салгыы өрөспүүбүлүкэлэргэ ыытыллар буолбута. Саха бастакы норуодунай суруйааччылара манна улахан болҕомтолорун уураллара, онон бэйэлэрин солбуктарын, утумнааччыларын иитэн-такайан таһаарбыттара. Кинилэр утумнааччылара билигин бэйэлэрэ норуодунай суруйааччы аатын ылан баран, Саха сирин ноуроттарын литературалара инникилээх, кэскиллээх буолалларыгар үлэни тэрийэн ыыталлар.
Сэбиэскэй Сойуус ыһыллар, бэлиитичэскэй, экэнэмиичэскэй тутуллар уларыйар кэмнэригэр сүбэ-мунньах өр кэмҥэ тохтуу сылдьыбыта. Саха сирин суруйааччыларын сойууһа 17 сыл буолан баран, 2004 сыллаахха бу үтүө үгэһи сөргүппүтэ. Онтон ыла икки сылга биирдэ тиһигин быспакка ыытыллар.
Аны саха литературатын эдэр мөрсүөнэ
13-с сүбэ-мунньах чэрчитинэн, «21-с үйэ 21 эдэр суруйааччыта» кинигэ сүрэхтэниитэ Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатыгар буолла. Бу халыҥ, аныгылыы тупсаҕай көрүҥнээх дьоһун кинигэ ааспыт сыллардааҕы сүбэ-мунньахха бэлиэтэммит эдэр ааптардар айымньыларыттан таҥыллан оҥоһулунна. Поэзия, проза, драма, оҕо литературата, кириитикэ жанрдарынан таҥыллыбыт.
“Аныгы саха литературатын туругун, утумнааччыларын көрдөрөр, араас жанрдары хабар, бэртээхэй кинигэ буолбут”, — диэн саҥа кинигэни ырыппыт учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ бэлиэтээн эттилэр.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева бэйэтэ литератураҕа хайдах кэлбитин туһунан кэпсээтэ. “Бу үлэ ситим салҕанарын, саха литературатын сайдар суолун омооно көстөрүн этэр. Бу үлэ салҕанарыгар, маннык мааны, дьоһун кинигэлэр тахса туралларыгар баҕарабын’‘, — диэтэ.
Кинигэни хомуйан, таҥан таһаарбыт эрэдээктэр Гаврил Андросов маннык этэр: “Биир сүбэ-мунньах чэрчитинэн “эттээх-сииннээх” кинигэ тахсара сиикэй соҕус эбит, икки сүбэ-мунньахтан талан, “көөнньөрөн” оҥорор ордук. Аныгы саха литературатын эдэр мөрсүөнүн көрдөрөр кинигэ буолла», — диэн санаатын үллэһиннэ.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ бу кинигэҕэ киирбит ааптардар харда тылларын эттилэр. Кинилэр хоһоонноругар айыллыбыт ырыалар ылланнылар.
Мария Андреева: “Маннык улахан ааттаах кинигэҕэ киирбиппитин да итэҕэйбэккэ сылдьабын. Бу үрдүк чиэс, саха литературатыгар үлэлиэ диэн эрэммиккитигэр махтанабын. Кинигэ аатыгар этиллибитинии, суруйааччы буолар санааны ыһыктыам суоҕа».
Ольга Янцен: “Аҕа көлүөнэ суруйааччылар эдэрдэри атаахтатар, бүөбэйдиир да курдуктар. Илдьэ сылдьан, сороҕор кириитикэлээн, сороҕор хайҕаан, өйүүллэрэ эдэр ааптардарга улахан суолталаах. Өйөбүллээх буолан, кынаппыт бөҕөргүүр».
Саргылаана Сандаар: “Бу ханна да суох, олус үчүгэй кинигэҕэ киирбит дьоллоох дьон эбиппит. Хас биирдии ааптарга улахан үлэ түмүгэ буолар”.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: СИА.