Холкуоска, сопхуоска биригэдьиирдээбит эрэ киһи бу үлэ төһө эппиэттээҕин, миэстэҕэ үлэ дьонун салайыы хайдаҕын билэр.
Урукку көлүөнэ дьон хайдах үлэлээбитин-хамсаабытын аныгы дьон биллиннэр, холобур оҥоһуннуннар диэммин, мин бүгүн аҕа табаарыһым, 40 сыл устата биригэдьииринэн эҥкилэ суох үлэлээбит, «Бочуот Знага» уордьан кавалера, 1954 сылтан хомуньуус баартыйа чилиэнэ С.Д.Белолюбскай (Скрябин) туһунан кэпсиэхпин баҕарабын
Степан Дмитрьевич 1926 с. I Моорук Суолатыгар элбэх оҕолоох дьадаҥы ыалга күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр, оҕо сааһа эрэйдээхтик ааспыта. Уон сааһыттан оҕото суох аймаҕар Илья Белолюбскайга иитиллибитэ. 1942 с. иитиэх аҕата бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа барбытын кэнниттэн, салгыы үөрэнэр кыахтан матан, сайынын окко, кыһынын от-мас тиэйиитигэр үлэлээбитэ. Иитиэх аҕата 1944 с. сэрииттэн эргиллэн кэлэн, Алдан, Амма сирдэринэн булчут буолбута, онно Степан тэҥҥэ сылдьыһан, үлэ араас ымпыгар-чымпыгар уһуйуллубута. Илья Михайлович өлбүтүн кэнниттэн, 1948 с. Суолаҕа төннөн, Калинин аатынан холкуоска үлэлии киирбитэ. Төһө да үс эрэ кылаас үөрэхтээх буоллар, сөбүгэр суруксут, оттомноох тыллаах-өстөөх уолу холкуоһун салалтата хонуу биригэдьииринэн анаабыта.
Курааны утары охсуһуу
Эдэр биригэдьиир салайар-тэрийэр дьоҕурдааҕын тута көрдөрбүтэ. 1947-1950 сс. турбут кураан Мэҥэ Хаҥалас оройуонун эмиэ хаарыйбыта, эбиитин аһыҥа турбута. Оччолорго мелиоратор, агроном курдук анал үөрэхтээхтэр суох буоланнар, айылҕа уутун туһаныы, сири-уоту оҥоруу, нүөлсүтүү үлэтигэр сирэй эппиэти барытын хонуу биригэдьиирэ сүгэрэ. 340 гектар бааһынаҕа сэлиэһинэйи, дьаарыҥсаны, эбиэһи, оруоһу ыһар, оҕуруот аһын, хортуоппуйу олордор холкуос биригэдьиирин түбүгэ, эгэ, кураан дьылларга дуо, олус элбэҕэ. Элбэхтэн холобурдаан эттэххэ, 1950 сыл сайыныгар эдэр биригэдьиир салалтатынан, холкуоска 153 гектар ходуһаҕа аһыҥа эмэ ыһыллыбыта, икки биэрэстэ усталаах ханааба хаһыллыбыта, быһыттар оҥоһуллубуттара, сайын устата сэттэ тэлиэгэнэн уу баһыллан 30 гектардаах бааһынаҕа уу кутуллубута. 1951 сыл кыһыныгар бааһыналарга 1628 туонна балбаах таһыллыбыта, 180 гектарга хаар типтэриллибитэ, сааскы халаан уутунан 389 гектар ходуһа, 42 гектар мэччирэҥ, 24 гектар бааһына сирдэрэ нүөлсүтүллүбүтэ, 106 гектар сири хабан, алта көлүйэ үөскэтиллибитэ. Маннык күүрээннээх үлэ түмүгэр, кураан дьылларга суолалар куһаҕана суохтук оттообуттара, бурдугу да балаччаны хомуйбуттара, бастыҥ үлэһиттэр оройуоннааҕы Бочуот дуоскатыгар тахсыбыттара.
Бөдөҥсүтүү – күүһү түмүү
1955 сылтан холкуостары бөдөҥсүтүү бэлиитикэтэ саҕаламмыта. Калинин аатынан уонна “Табаҕа” холкуос холбоһон «Булганин» холкуос буолбуттара, онтон 1958 с. «Чапаев» холкуоһу кытары холбоһон, биир бөдөҥсүтүллүбүт «Коммунизм» холкуос тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Петр Попов, партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн Василий Негнюров, биригэдьииринэн Степан Белолюбскай талыллан үлэлээбиттэрэ. Бөдөҥсүйбүт хаһаайыстыба күүһүн түмэн, ыарахан илии үлэтин солбуйар тиэхиньикэнэн сыыйа хааччынар суолга киирбитэ, көрдөрүүлэрин лаппа тупсарбыта. Ону холкуос 1958 с. 557 т бурдугу, 10 т хортуоппуйу, 15 т оҕуруот аһын хомуйбутун, 6 587 т оту кэбиспитин, 997 т бурдук отун, 430 т соломону бэлэмнээбитин, 377 т сиилэһи укпутун туһунан туоһулуур архыып докумуоннара кэпсииллэр.
Холкуостан – сопхуоска
Бар дьонун итэҕэлин ылан, сүүрбэччэ сыл биригэдьииринэн эҥкилэ суох үлэлээбит хомуньууһу, Степан Дмитрьевиһи, оройуон салалтата 1966 с. Дьокуускайдааҕы сэбиэскэй-партийнай оскуолаҕа үөрэххэ ыыппыта. Эһиилигэр сопхуостары тэрийии хампаанньата саҕаламмыта, «Коммунизм» холкуос «Правда» холкуоһу кытары холбоһон, биэс отделениелаах, үс биригээдэлээх К.К.Байкалов аатынан сопхуос буолбуттара. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, тэрийээччи-агроном дипломнаах кэлбит Степан Дмитрьевич төрдүгэр астаах култуураны, оҕуруот аһын, оруоһу үүннэриигэ идэтийэр Өлөчөй учаастагар биригэдьииринэн анаммыта. Кини үлэлиир сылларыгар Өлөчөйгө ынах сүөһүнү искусственнайдык сиэмэлээһин киллэриллибитэ, ыанньык ынахха эбии аһылык быһыытынан көөнньөрбөнү оҥорон сиэтии, кыһыҥҥы өттүгэр гидропоннай үүнээйини үүннэрии саҕаламмыта. Үлэһиттэргэ түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэ, саҥа титиик, 150 миэстэлээх кулууп тутуллубуттара, саҥа оскуола тутуута саҕаламмыта. Учаастак бары көрдөрүүтэ үчүгэй буолан, «Түөтэй» пиэрмэтин бастыҥ ыанньыксыта, сыл устата ынаҕын ахсыттан 1,7 тыһ. киилэ үүтү ыыр Мария Стручкова оройуон Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта.
Олох тургутуута
Биригэдьиир тус олоҕо судургута суоҕа. Ол курдук, сэттэ сыл ыал буолан дьоллоохтук олорбут кэргэнэ Диалектина, бэйэтэ таптаан ааттыырынан Ляля, ыараханнык ыалдьан, 1961 с. өлбүтэ. Түөрт уу кырбас оҕолоох аҥаардас хаалбыт аҕаҕа аймахтара, нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ көмө-тирэх буолбуттара… Степан Дмитрьевич Өлөчөйгө үлэлиир сылларыгар, икки оҕолоох Федора Макаровна Захарованы көрсөн, 1969 с. олоҕун иккистээн оҥостубута. 1970 с. Суолаҕа көһөн кэлэн, Степан Дмитрьевич ыстаарсай биригэдьииринэн, Федора Макаровна маҕаһыын сэбиэдиссэйинэн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыахтарыгар диэри таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
Аҕа табаарыһым, настаабынньыгым
Мин кинилэри 1973 с., Табаҕаҕа биригэдьиирдиэхпиттэн билэрим, ол эрээри, ордук чугастык, 1975 сылтан, сопхуос киин хонтуоратыгар исписэлииһинэн ананан Суолаҕа элбэхтик сылдьар буолуохпуттан билсибитим. Степан Дмитрьевиһи кытары эбийиэктэринэн сылдьан, үлэ-хамнас хайдах баран иһэрин, туох итэҕэс-быһаҕас баарын, ону хайдах туоратыахха сөбүн туһунан, арыт миэстэтигэр мунньахтаан, арыт эбиэттии таарыйа кини дьиэтигэр тиийэн, сүбэлэһэрбит. Кини бэйэтин сааһыгар холооно суох чэпчэкитик туттан-хаптан хаамара, икки сутуругун хомуйа тутан, өттүктэригэр сууралыы иһэрэ харахпар билигин да баар курдук. Кэргэнэ Федора Макаровна бэрт минньигэс астааҕа-үөллээҕэ, остуолун киһи эрэ астына олоруох тардара. Дьиэлэрэ-уоттара ил-эйэ итиэннэ оҕоҕо-сиэҥҥэ тапталлаах, бэйэ-бэйэҕэ истиҥ, ыалдьыттарга ытыктабыллаах сыһыан биһигэ этэ.
Степан Дмитрьевич каадырдары олохсутууга, илии ыарахан үлэтин чэпчэтиигэ, мэхэньисээссийэни туһаныыны кэҥэтиигэ улахан болҕомтотун уурара. Кини бу туһунан мэлдьи туруорсар буолан, сопхуоска кыстык хотоннору, сайылыктары мэхэньисээссийэлээһин үлэтэ күүскэ ыытыллыбыта, сайын ахсын окко тиэхиньикэ уонна көлө күүһүн көдьүүстээхтик туһанар звенолар сыллата тэриллэр буолбуттара.
Түмүк оннугар
Карл Байкалов аатынан сопхуоска үлэлиир сылларбар Суола дьонун-сэргэтин кытта балачча билсибитим уонна кинилэр атын отделениеларга тэҥнээтэххэ, быдан үлэһиттэрин уонна түмсүүлээхтэрин билбитим. Онуоха сааһын тухары биригэдьиирдээбит, элбэх үтүө ыччаттар үүнэн-сайдан тахсалларыгар олук уурсубут, суон сурахтаах Суола дьоно-сэргэтэ байылыат олохтоох буолалларын туһугар бэриниилээхтик үлэлээбит Степан Дмитрьевич Белолюбскай тирэх буолбута саарбахтаммат. Үйэ чиэппэрэ сопхуоска, биир оччо кэм устата улууска тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээбит сылларбар кини курдук 40 сыл тохтоло суох биригэдьиирдээбит салайааччы баарын истэ иликпин. Аҕа табаарыһым барахсан, уһуннук уонна ситиһиилээхтик үлэлээн, сүүрбэһис үйэ биир рекордун оҥорбута.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru. сайтыгар анаан Лаврентий РОМАНОВ,
РФ тыатын хаһаайыстыбатын Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үтүөлээх зоотехнига,
“Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Моорук нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.