Хас күһүн ахсын, хомуур үлэтэ үмүрүйбүтүн кэнниттэн, “Сайсары” бааһынай ырыынагар тыа хаһаайыстыбатын табаарын быыстапка-дьаарбаҥката ыытыллар. Онно бастаабыт хаһаайыстыбалар Москваҕа Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапкатыгар кытталлар.
edersaas.ru
Устуоруйаны сэгэттэххэ
Холкуостаахтар Бүтүн Сойуустааҕы II сийиэстэрин дэлэгээттэрин этиилэрин өйөөн, 1935 сыллаахха дойду салалтата Москваҕа Тыа хаһаайыстыбатын Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкатын (ТХБСБ) тэрийэр туһунан уурааҕы таһаарбыта. Былаан быһыытынан 1937 с. аһыллыахтаах бастакы быыстапка, Сири оҥоруу наркома Михаил Чернов “норуот өстөөҕө” аатыран хаайыллан, 1939 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр аһыллыбыта. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар сабыллан баран, 1950 с. аһыллыбыта. Устуоруйа араас кэрдиис кэмнэригэр аата хаста да уларытыллыбыта: 1956 с.— Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапката, 1989 с. – Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкалыыр киин, 1992 с. – Бүтүн Арассыыйатааҕы быыстапкалыыр киин, 2014 сылтан – Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапката.
Сыллата сүүстэн тахса экспозиция оҥоһуллар, 30 мөлүйүөн киһи сылдьар. 2014-2015 сылларга павильоннар, былаһааккалар саҥардыллыбыттара, сокуоннайа суох тутуулар көтүрүллүбүттэрэ, Москва Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан, Останкино паарката уонна Ботаническай саад НХСБ комплексыгар холбоммуттара.
Кыттар чиэскэ үс төгүл тиксибитэ
Тэриллибитэ быйыл лоп курдук 80 сылын туолбут НХСБ-гар Саха сириттэн төһөлөөх элбэх киһи, тыа хаһаайыстыбатын чулуу үлэһиттэрэ, бастыҥ ыанньыксыттар, сылгыһыттар, табаһыттар, булчуттар, оҕуруотчуттар сылдьыбыттара буолуой?
Кинилэртэн биирдэстэрэ Бүлүү оройуонун Бөкчөҥөө нэһилиэгиттэн “Бөтүҥ” холкуос бэрэссэдээтэлэ Иван Дмитриевич Иванов буолар. Тоҕус саастааҕар аҕата өлөн, кыра сааһыттан үлэҕэ эриллэн улааппыт Уйбаан 1930 сыллаахха тэриллибит артыал салайааччытынан анаммыт. Артыал чилиэннэрэ, хара тыаны солоон, бааһына сирин таһааран, бурдук ыспыттар. Үчүгэй үүнүүнү ылан, санаалара күүһүрэн, сирдэрин кэҥэтэн испиттэр. 1934 сыллаахха хас да артыал холбоһон, “Бөтүҥ” холкуос тэриллибитигэр, тэрийэр-салайар дьоҕурдаах Иван Иванов бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыт.
Иван Дмитриевич хомуньуус баартыйа бэлиитикэтин ис сүрэҕиттэн ылынан үлэлээбит. Сүөһү-сылгы ахсаанын элбэтэргэ, илии үлэтин тиэхиньикэнэн солбуйарга уонна холкуостаахтартан үлэни эрэ ирдээбэккэ, кинилэр олорор-сынньанар, сайдар усулуобуйаларын тэрийэргэ дьулуспут. Ыһыы, хомуур уонна от үлэтин кэмигэр холкуоһугар итии аһылыгы тэрийбит. 1941 сыллааҕы чахчынан, “Бөтүҥ” холкуос 72 үлэһиттээх, 104 ынах, 148 сылгы сүөһүлээх, 662 гектар ходуһалаах, 91 гектар бааһыналаах, көлөҕө холбонор 40 сири таҥастыыр, оттуур тиэхиньэкэлээх эбит. 1937-1939 сылларга бурдугу гектар ахсыттан 12,89 сэнтиниэри хомуйан, оройуоҥҥа бастаабыт, итиэннэ Саха АССР Совнаркомун уурааҕынан, 1939 уонна 1940 сылларга Тыа хаһаайыстыбатын Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкатыгар кыттыбыт, ТХБСБ Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибит. 1941 сылга үсүһүн кыттар чиэскэ тиксибит эрээри, ити сайыныгар Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмыта…
“Быыстапкаҕа сылдьыбыт дьону үйэтитэр наада!”
Номоххо киирбит холкуос бэрэссэдээтэлин төрөппүт уола, Бөтүҥ олохтооҕо, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ, 87-с хаарыгар үктэммит Ким Иванович Иванов-Чиҥнээни аҕатын туһунан маннык кэпсиир:
— Аҕам быыстапкаҕа барыытыгар мин алталаах-сэттэлээх оҕо этим, онон одоҥ-додоҥ өйдүүбүн. 1939 сыллаахха күһүөрү сайын “холкуоспут үрдүк үүнүүнү ылбытын иһин, Уйбаан Москубаҕа Тыа хаһаайыстыбатын Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкатыгар барар буолбут” диэн улахан дьон кэпсэтэрин өйдүүбүн. Барааччылар Бүлүүттэн хомуллан, атырдьах ыйыгар айаннаабыттара. Биһиги нэһилиэктэн мин аҕабын кытары Николай Афанасьевич Афанасьев барсыбыта. Бу Ньукулай биир күҥҥэ гектартан ордук сири охсон нэлэһитэр хоннохтоох отчут этэ. Дьиктитэ диэн, мин улаатан баран, кини кыыһын Өрүүнэни кэргэн ылбытым, инньэ гынан, оҕолорум эһэлэрэ иккиэн бастакы быыстапка кыттыылаахтара буолаллар.
Москубаттан аҕам аах сэтинньигэ, сыарҕа суола аһыллыбытын кэннэ, кэлбиттэрэ. Өктөөп бырааһынньыгар холкуостаахтар бары мустан олордохторуна, Москуба уонна быыстапка туһунан кэпсээбиттэрэ. Аҕам икки илиитин быластаан баран: “Дьэ, бачча улахан сибиинньэ диэн баар эбит ээ!” – диэбитигэр, дьон сөхпүтүн өйдүүбүн. Оччолорго биһиги эргин сибиинньэ суох буоллаҕа. Аҕам кумааҕы, хаартыска бөҕөтүн аҕалбыта да, хомойуох иһин, олортон туох да хаалбатах. Быыстапкаҕа тиийбит сахалар уопсай түспүт хаартыскалара баарын мусуойга ылбыттара. Тыа сирин отчут-масчыт дьоно муҥутуур Москубаҕа тиийэн, чиэскэ-бочуокка сылдьан, атын дойдуну көрөн-истэн, өйдөрө-санаалара сайдан, харахтара кэҥээн кэлэрэ диэн улахан сабыытыйа! Онон, ол хаартысканан сирдэтэн, 80 сыл анараа өттүгэр, ТХБСБ аһыллыытыгар, Саха сириттэн сылдьыбыт дьону чуолкайдыахха баара. Аҕам хотуттан биир булчут дуу, балыксыт дуу уол баарын кэпсиирэ. Оччолорго эдэр киһи, баҕар, билигин тыыннаах буолуон сөп.
Аҕам бэрт сытыы-хотуу, дьаһаллаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктанар киһи этэ. Кэскили көрөн үлэлиирэ. Сэрии эрэ иннинэ саҥа оскуола дьиэтин туттарбыта. Кини кыһамньытынан, сэрии сылларыгар нэһилиэккэ биир да киһи хоргуйбатаҕа. Ыстаалыҥҥа суруйан, 1950 сыллаахха собуоттан быһа лакамабыыл аҕалтарбыта, онон Бөҥчөҥөөҕө кыраһыын лаампа оннугар Ильич уота сандаарбыта, миэлиҥсэ уонна пилорама үлэлээбиттэрэ. Балтараа туонналаах таһаҕас таһар массыына Бүлүү оройуонугар эмиэ бастакынан биһиэхэ баар буолбута.
Мин билигин сааһым 87-м, сиэннэрим улаатан, үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Улахан сиэним Айыысиэн Черноградскай икки хос эһэтэ сылдьыбыт быыстапкатыгар кыттар, “Амма” кэпэрэтиип аһын-үөлүн илдьэр киһи буолла! Ситим быстыбат, үгэс салҕанар.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru