Кэбээйи улууһун олохтоохторо быйыл улуустарын киинэ, Сангаар бөһүөлэгэ, төрүттэммитэ 90 сылын бэлиэтээри олороллор. Итинэн сибээстээн оскуолаларга кыраайы үөрэтэр экспедициялар, научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр тэриллэллэр, бөһүөлэк кырдьаҕас олохтоохторун түмсүүтүн кытары көрсүһүүлэри тэрийэн, Сангаар ааспыт олоҕун, чуолаан, бэйэтин кэмигэр күүрээннээхтик үлэлээн-хамсаан, Саха өрөспүүбүлүкэтин сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрбит шахта үлэтин-хамнаһын историятын билсэллэр.
edersaas.ru
Бөһүөлэккэ ааспыты сырдатан көрдөрөр пааматынньыктар балачча элбэхтэр. Ол курдук, 1942-1944 сс. Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылаахтарыгар анаммыт «Сэргэ» өйдөбүнньүк, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа А.П.Заберлин бүүһэ, 1942 с. бэс ыйын 2 күнүгэр буолбут саамай улахан (сүүрбэ икки киһи өлүүлээх) трагедияны кэпсиир монумент, шахта 60 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт вагонетка-стела бааллар.
Биһиги «Сахамедиа» холбоһук “Улуус олоҕо” бырайыагынан тиийбиппитигэр, Сангаар кырдьаҕас олохтоохторун түмсүүтэ бөһүөлэк биир саамай ытыктабыллаах киһитин, Сангаары уонна шахтаны кытары ситимнэспит дьылҕалаах Варвара Прокопьеваны кытары анаан-минээн көрүһүннэрдэ. Варвара Ивановна 1938 с. Сангаарга, оччолорго аҕыйах бараах дьиэлээх бөһүөлэккэ, күн сирин көрбүт. Аҕата Иван Николаевич Жирков Намтан, ийэтэ Анна Алексеевна Сыроватская Уус Алдантан төрүттээх, 1930-с сс. Саха сирин хомсомуолун ыҥырыытынан, шахтаҕа үлэлии кэлбит эдэр дьон эбиттэр.
– Дьонум бастаан рудникка ис-тас, көмөлтө үлэҕэ сылдьыбыттара, сэрии аҕай иннинэ аҕам дьиҥнээх шахтер буолбута, – диэн кэпсиир Варвара Ивановна. – Сэрии саҕаламмытыгар бииргэ үлэлиир доҕорун, эмиэ Намтан төрүттээх Михаил Тимофеевы – дьээдьэ Мишаны кытары фроҥҥа бараары Дьокуускай байаҥкамаатыгар хас да төгүл суруйбуттар даҕаны, аккаастаабыттар. Дойдуга таас чох уонна ону хостуур шахтердар наадалар, шахта диэн оборуоннай суолталаах тэрилтэ буолар диэбиттэр. Мин дьонум үлэлэригэр бардахтарына, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьиэбэр соҕотоҕун хааларым. Кэлин эбэм, ийэм ийэтэ, Мария Степановна Сыроватская уола сэриигэ барбытын кэннэ биһиэхэ көһөн кэлбитэ, инньэ гынан эбээм көрүүтүгэр бигэнэн улааппытым. Шахта үлэтэ олус кутталлаах этэ. Араас дэҥ-оһол тахсара, дьон былдьанара. Бастакы улахан алдьархай мин түөртээхпэр-биэстээхпэр буолбута. Сүүрбэттэн тахса киһини биир ииҥҥэ көмпүттэрэ. Аҕам ыараханнык бааһыран, балыыһаҕа киирбитэ. Бастаан илиитин, онтон аҥар атаҕын быспыттара, ол эрээри өрүттүбэтэҕэ… Оо, ол хара күнү бу баардыы өйдүүбүн. Ыкса күһүн эрээри, сылаас баҕайы этэ. Сарсыарда оҕолор кэлбиттэригэр, ийэлээх эбэм миигин таҥыннаран, оонньото таһаарбыттара. Чугас күөл баарыгар барсан иһэн, мин тоҕо эрэ төннөргө сананным, кэннибиттэн оҕолорум туох эрэ диэн хаһыытаһа хааллылар. Дьиэбэр чугаһаан иһэн көрдөхпүнэ, арай, олбуорбут аана аһаҕас, дьон бөҕөтө мустубут. Дьиэҕэ киирбитим… арай, хоруобу хаппахтаан баран, тоһоҕонон саайа турар эбиттэр. Мин: «Аҕабын аҕалыҥ, итинтэн таһаарыҥ!» – дии-дии ытаан марылаатым. Ааттаан, уоскута сатаатылар. Ийэм кэлэн: «Сыллыа, аҕаҥ утуйа сытар, уйгуурдума», — диэбитигэр эрэ тохтоотум. Онтон хоруобу таһааран тэлиэгэҕэ ууран илдьэ барбыттара. Ийэм биһикки дириҥ ииҥҥэ буор бырахпыппыт... Ити кэнниттэн ийэм уһаабатаҕа. Эбэбинээн иккиэйэҕин эрэ хаалбыппыт. Дьиэбит таһыгар кыра сирдээхпитигэр хортуоппуй олордорбут. Эбэм дьоҥҥо иистэнэрэ, араас таҥаһы барытын, оччолорго муода буолбут «вафлялаах» былааччыйалары кытары тигэрэ. Нууччалыы төрүт билбэт буолан, мин киниэхэ тылбаасчыттыырм. Эбэм эрэйдээх кэлин сүрдээҕин ыарытыйар буолбута, өлөрүн чугаһыгар, ол эбэтэр 1948 сыллаахтан миигин Мухтуйаттан кэлэн олохсуйбут Кочневтар диэн саха ыалыгар сыһыарбыта. Онон, Марфа Ивановна барахсан көрүүтүнэн-истиитинэн киһи-хара буолбутум. Кини уола Петр Павлович Кочнев оччоттон шахтаҕа үлэлиирэ, бастыҥ үлэһит этэ, кэлин Үлэ Дьоруойа буолбута. Шахтаҕа сахалар элбэх этилэр. Холобур, аҕабын кытары бииргэ үлэлээбит Михаил Тимофеев, Петр Иванов-Чох, Егор Цыпандин, Дураевтар, Шадриннар, Новгородовтар уонна кинилэр кэргэттэрэ, оҕолоро бааллара. Шахта сүөһү иитэр көмөлтө хаһаайыстыбатыгар балачча элбэх киһи үлэлиирэ. Сэрии сылларыгар чугас улуустартан кэлэн үлэлээбит ыччаттартан олохсуйа хаалбыт дьон баара, олортон мин Акулина Каратаеваны кытары билсэрим. Оскуоланы бүтэрэн баран, ханна барыамый, билэр сирим шахта эрэ буоллаҕа. Инньэ гынан, 1959 сыллаахха шахтаҕа үлэлии киирбитим, анал кууруһу бүтэрэн, погрузчик моториһа буолбутум. Уһуннук үлэлээбэтэҕим, быраас Лидия Бабенко доруобуйаҥ кыайыа суоҕа диэн, атын үлэҕэ көһөртөрбүтэ. Онон, хонтуораҕа уборщицалыы сылдьан, сэкиритээр-машинистка кууруһун бүтэрбитим итиэннэ бастаан райкомҥа, онтон улуус хаһыатыгар үлэлээбитим.
Варвара Ивановна Чурапчыттан төрүттээх, шахтаҕа электриктиир Петр Ефимович Прокопьевка кэргэн тахсыбыт, биир кыыстаммыта улаатан, медучилищены бүтэрбит, эмчит буолбут. Ол эрээри, дьол икки сор икки сэргэстэһэ сылдьаллар диэн мээнэҕэ этиллибэт эбит. 2009 с. Петр Ефимович ыалдьан өлбүт, онтон Зоя Петровна олохтон барбыт… Олоххо тардыстыылаах кырдьаҕас бөһүөлэгин уонна кини олохтоохторун, шахтердар дьиэ кэргэттэрин тустарынан хаһыакка сырдатан, кыһыҥҥы уһун киэһэлэри атаарар.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru
Виктор ЭВЕРСТОВ («Дабаан» хаһыат) хаартыскаҕа түһэриилэрэ.