Ил Дархаммыт Айсен Николаев Саха сирин үүннээн-тэһииннээн салайбыта түөрт сыл кэриҥэ буолла. Бу кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит иннин диэки лаппа тэтимнээхтик хардыылаата диир толору кыахтаахпыт. Ону саас-сааһынан ырытан көрүөҕүҥ эрэ.
ОРТО ТЭТИМИ КУОҺАРАН…
Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирэ Уһук Илиҥҥи уокурук үрдүнэн 11 эрэгийиэҥҥэ лиидэринэн буолар уонна Уһук Илиҥҥи уокурукка баалабай бородууксуйаны оҥорон таһаарыы 20 %-нын ылар. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайдыыта Арассыыйатааҕы орто тэтими инники түһэн иһэр.
Холобур, 2017 сылтан эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта 10 % улааппыт, ол курдук, 2021 сылга 1 трлн 300 млрд солк. буолбут. Арассыыйа Федерациятыгар 2017-2021 сс. эрэгийиэннээҕи баалабай бородуукта 105,6 % үрдээбит. Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн 19-с миэстэлээх уонна
Уһук Илиҥҥи уокурукка 1-кы миэстэлээх кирбиини дабайбыт буолан тахсар. Бу — СӨ бырабыыталыстыбатын бары өттүнэн сөптөөх үлэни ыыппытын туоһулуур.
БЫРАМЫЫСЫЛАННАС ТӨҺҮҮ КҮҮС…
Саха сиригэр 2018-2021 сылларга бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 1,3 төгүл үрдүүрэ ситиһиллибит. 2021 сыл түмүгүнэн ааспыт 11 сыл устатыгар бырамыысыланнас оҥорон таһаарыы индексэтэ саамай муҥутуурга тиийбит. Ити муҥутуур кирбии тугунан быһаарылларый? Ол курдук, 42 туонна көмүс, 17,2 мөлүйүөн туонна ньиэп, 17 млрд куб. м гаас уонна 31 мөлүйүөн туонна таас чох хостонуллубут. Бу кирбиини ылыы Нерюнгри оройуонугар Инаглинскайдааҕы уонна Денисовскайдааҕы таас чоҕу байытар кэмбинээттэр (Соҕуруу Саха сиринээҕи территориялары урутаан сайыннарыы резиденнэрэ) таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин үтүө түмүгэ буолар уонна АЛРОСА Үөһээ Муунатааҕы алмаас баайдаах сири, «Роснефтегаз» АУо Ленскэй оройуонугар гаас баайдаах учаастагы итиэннэ «Газпром Инвест» ХЭУо Чайыҥдатааҕы ньиэп уонна гаас баайдаах сири туһаҕа таһаарыыларын кытта быһаччы сибээстээх. Саха сирэ көмүһү хостооһуҥҥа Арассыыйа үрдүнэн үс бастыҥнар кэккэлэригэр киирэрэ
ситиһилиннэ. 2021 сылга тустаах хампаанньалар 1975 сыллаахха олохтоммут кирбиини куоһаран, 42 туонна көмүһү хостообуттар. 2017 сылтан көмүһү хостооһун 1,7 төгүл үрдээбит.
31 мөлүйүөн туонна таас чох “Колмар” бөлөҕүн хампаанньалара уонна “Якутуголь” АУо оҥорон таһаарыыларын үрдэппиттэрин түмүгэр хостонуллубут. Үлэ итинэн эрэ муҥурданыллыбат. Элгэтээҕи таас чохтоох комплекска саҥа инвестор ылсан үлэлээтэҕинэ, сылга 45 мөлүйүөн туоннаттан элбэх таас чох хостонуллуоҕа. Ааспыт сылга 17,2 мөл. туонна ньиэп хостонуллубут, ол аата 2017 сылтан 1,7 төгүл үрдээбит. 2020 сылга «Сибиир күүһэ» сүүнэ утаҕынан гааһы Кытайга диэри тиэрдии саҕаламмыта. 2021 сылга 13,8 млрд куб.м “күөх төлөн” хостонуллубут, бу – 2017
сыллааҕыны кытта тэҥнээтэххэ, 6,5 төгүл үрдээбит. 2024 сылга диэри ити кирбии 30 млрд куб. м. үрдүүрэ ситиһиллиэхтээх.
АХСААММЫТ ЭБИЛЛЭР
Киһи сүрүн хапытаал быһыытынан сыаналанар. Саха сирэ кэлиҥҥи кэмҥэ Арассыыйа үгүс эрэгийиэннэрин ортолоругар оҕо төрөөһүнүгэр инники күөҥҥэ таҕыста. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Уһук Илиҥҥи уокурук эрэгийиэннэригэр оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ үрдүк уонна ону таһынан, нэһилиэнньэ өлүүтэ алын кэрдиискэ турар. Саха сирэ Арассыыйа эрэгийиэннэрин ортолоругар нэһилиэнньэ ахсаана эбиллиитигэр 7-с миэстэлээх, оҕо төрөөһүнүгэр 6-с миэстэлээх уонна Уһук Илиҥҥи уокурукка бастакы миэстэлээх. Онон бу сылга Саха сирин нэһилиэнньэтэ мөлүйүөн киһиэхэ тиийэригэр эрэл улахан.
кэмҥэ элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ судаарыстыбаттан сөптөөх көмө оҥоһуллар. Манна сүрүн төһүү күүһүнэн «Демография» национальнай бырайыак буолар. Тустаах төлөбүрүнэн 51 тыһыынча ыал туһанар, холобур, 2018-2021 сылларга барыта 32,9 млрд солкуобай тыырыллыбыт.
САРСЫАРДА КҮНҮ КЫТТА ТЭҤҤЭ…
Саха сирэ тыа хаһаайыстыбатынан күүскэ дьарыктанар эрэгийиэн быһыытынан биллэр. Өбүгэбит саҕаттан сыспай сиэллээҕи, хороҕор муостааҕы баччаҕа диэри этэҥҥэ көрөн-истэн кэллибит. 2018 сыл ахсынньытыгар «О стратегических направлениях развития сельского хозяйства
Республики Саха (Якутия)» диэн Ил Дархан Ыйааҕа ылыныллыбыта. Бу маны олоххо киллэрэр инниттэн «Туймаада» ФАПК базатыгар агро-бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыны өйүүр пуонда тэриллибитэ. Ол быһыытынан 2020 сылга тустаах пуондаҕа 250
мөл. солкуобай, онтон ааспыт сылга 625 мөл. солкуобай тыырыллыбыта. Маннык хабааннаах судаарыстыбаннай көмөнү ааттаан бара туруохха сөп. Саамай сүрүн көмөнөн ыанар ынах аайы субсидия көрөр анал мэхэньиисим олоххо киирбитэ буолар. Ол курдук, хас биирдии ыанар ынах
аайы ааспыт сылга 35 тыһ. солкуобай бэрилиннэ. Анал көмө харчыны 8360 кэриҥэ кэтэх ыал туһанна. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн
хороҕор муостаах ахсаана 181,8 тыһ. тиийдэ, ол иһигэр, ыанар ынаҕа 72,7 тыһ. төбөҕө. 184,2 тыһ. сыспай сиэллээх алаастарга, сыһыыларга дьырылыччы кистээтэ, 161,7 тыһ. таба тустаах хоту улуустарга баар.
2018 сылтан хороҕор муостаах ахсаана 2,4 тыһ., сыспай сиэллээх ахсаана 6,2 тыһ. уонна дьиэ табатын ахсаана 15,1 тыһ. төбөнөн элбээбит. Бу — туһугар бэртээхэй көрдөрүү. 2021 сылга саҥа мэхэньиисим олоххо киирбитин түмүгэр, ыанар ынах ахсаана оннунан хааларын таһынан,
биллэрдик элбээбитэ барыбытын үөрдэр, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылар инники өттүгэр эрэллээх буолалларын түстүүр. Саха сирин тыйыс усулуобуйатын аахсыбакка туран, 2021 сыл түмүгүнэн ыанар ынах ахсаана 626 төбөнөн эбиллэрэ ситиһиллибит. Бу 2020 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 0,9 % үрдээбит.
2022 сылга «2020-2024 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, 12 млрд 496
мөл. солкуобай тыырыллыбыта. Ааспыт сыллары кытта тэҥнээххэ, бу өтөрүнэн көрүллүбүтэх сыыппара буолар (өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 11 млрд 850 мөл. солкуобай, федеральнай бүддьүөттэн 645,9 мөл. солкуобай). Онон, саамай сүрүнэ, сарсыарда күнү кытта тэҥҥэ туран,
үлэлиэхпитин эрэ наада. 10 сыл анараа өттүгэр кырдьаҕас тастыҥ эдьиийим «Дьэ дьоллоох да дьоҥҥут дии. Үлэлээбиккит барыта муннугут анныгар… Оо абалаах, саатар, уон сыл эдэр эбитим буоллар, үлэлиэх да этим. Ама, хайдах бэйэ туһугар үлэлиэ суохха сөбүй?» — диэбитэ элбэҕи этэр.
НАЦИОНАЛЬНАЙ БЫРАЙЫАКТАР
Саха сирэ 2019 сылтан нэһилиэнньэ олоҕо тупсарын туһугар аналлаах 19 национальнай бырайыагынан күүскэ үлэлээтэ. Үс сыл иһигэр национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ барыта 94 млрд солкуобай туһаныллыбыт, итинтэн 63 млрд солкуобайа федеральнай бүддьүөттэн көрүллүбүт.
Өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай бырайыактары олоххо киллэрии Арассыыйа көрдөрүүтүн орто таһымыттан үрдүгэ бэлиэтэммит. «Үлэ оҥорон таһаарыыта» диэн национальнай бырайыакка Саха сирин олохтоох хампаанньаларыттан «Көтөр фабриката», «Саха сирин тимир суоллара»,
«Полярные авиалинии», «РИК Автодор» «Якутский хлебокомбинат» АУо-лар, «Якутия» авиахампаанньа уонна «Якутский гормолзавод» ХЭУо таһаарыылаахтык кытталлар. Дьэ туох ситиһилиннэ, тутулунна? 2019-2020 сылларга национальнай бырайыактар көмөлөрүнэн Саха сиригэр
43 социальнай эбийиэк, ол иһигэр, 22 оҕо саада, 8 оскуола, 4 успуорт саалата, 3 култуура дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбиттэр, 662 км уһуннаах суол нуормаҕа эппиэттиир гына оҥоһуллубут.
СОЦИАЛЬНАЙ ИНФРАСТРУКТУРАНЫ САЙЫННАРЫЫ
Дьон олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар аналлаах инфраструктураны тутуу харахпыт далыгар күүскэ барар. Ону ама көрбөт, истибэт үһүбүөт?! Кэлиҥҥи сылларга федеральнай киинтэн судаарыстыбаннай бырагыраамалары үбүнэн хааччыйыы сылтан сыл улаата турара биллэр. Холобур, 2018 сылтан тустаах үбүлээһин 43 % үрдээбит.
2018-2021 сылларга федеральнай киинтэн Саха сиригэр судаарыстыбаннай бырагырааманы үбүлээһиҥҥэ 201 млрд солкуобай көрүллүбүт. Баара-суоҕа түөрт сылга үтүмэн үп тыырыллыбыт.
Федеральнай киин быһаччы өйөбүлүнэн өрөспүүбүлүкэтээҕи искэн киинин иккис уочаратын тутуу бара турар. 2019 сылтан Дьокуускай куоракка сүрэх-тымыр киинин тутуу эмиэ күүскэ ыытыллар. Ону тэҥэ, өрөспүүбүлүкэҕэ хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү эмиэ
тэтимнээхтик барар. 2021 сылга федеральнай киинтэн 77,8 млрд солкуобай тыырыллыбыт. Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагыраамаҕа 2020 сыллааҕыны кытта тэҥнээтэххэ, эбии 800 мөл. солкуобай көрүллэн, барыта 19,9 млрд солкуобайга тиийбитэ.
Быйылгы былаан чуолкай биллэр. Ол курдук, судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, 2022 сылга 82 социальнай эбийиэк тутуллуо, ол иһигэр, 18 оскуола (4 745 миэстэ), 7 оҕо саада (545 миэстэ), биир орто анал үөрэх кыһата (470 миэстэ), биир эбии үөрэхтээһин тэрилтэтэ уонна 15 култуура, 27 доруобуйа харыстабылын, 11 физическэй култуура уонна 2 социальнай харалта эбийиэктэрэ бааллар.
ТҮМҮК ОННУГАР
Бу ааспыт сыллардааҕы ситиһиини сүрүннэрин эрэ киллэрдибит. Хаһыат кэлэр нүөмэрдэригэр салгыы билиһиннэриэхпит.
Александр Тарасов, edersaas.ru
Хаартыска http://yakutia.info