Хороҕор муостаах ахсаана быста аҕыйаабытынан, кэнники сылларга Дьааҥы, Эдьигээн уонна Үөһээ Халыма улуустарыгар биирдиилээн хаһаайыстыбалар саха сүөһүтүн иитэр буоллулар.
edersaas.ru
Дьааҥы улууһун соҕурууҥҥу уһугар, таас хайа быыһынан кылыгырыы устар түргэн сүүрүктээх Сартаҥ өрүс үрдүгэр турар Барылас нэһилиэгин олохтооҕо Александра Слепцова саха төрүт сүөһүтүн иитиигэ өссө 1990-с сыллартан ылсыбыт. Хайдах үлэлээн-хамсаан олорорун туһунан Александра Васильевна маннык кэпсиир:
Хайгыыртан соло булбаттар
Урут Барыласка «Сартаҥ» сопхуос отделениета баара, онно сэммэнтээл сүөһү иитиллэрэ. 1987 с. этэ дуу, Саккырыыртан төрүттээх эдэр киһи биригэдьиирдии сылдьан, дойдутуттан аҕыйах саха сүөһүтүн аҕалбыта. Сопхуос эстэригэр кэргэним Василий Иванович биһикки ол ынахтары илдьэ хаалбыппыт. Кэлин сүөһүбүт ахсаана арыый элбээн, «Күөх Сирэм» диэн бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммиппит. Билигин 40 сүөһүлээхпит, ол иһигэр сүүрбэ биирэ – ыраас саха боруодата. Бу баайбытын икки сиринэн арааран көрөбүт, сэммэнтээл хааннаахтары бөһүөлэккэ, оттон ыраас сахалары Сирэм учаастагар туруорабыт. Атыыр оҕустарбыт иккиэн саха боруодалара. Биирин Сирэмҥэ, иккиһин бөһүөлэккэ илдьэ сылдьабыт. Инньэ гынан, нэһилиэк ыалларын сүөһүтэ сахатыйан эрэр. Бастаан, сэммэнтээлгэ тэҥнээннэр, үүтэ аҕыйах уонна эмиийэ кыра диэннэр, сирэр эбит буоллахтарына, билигин хайгыыртан соло булбаттар.
Хоту дойдуга табыгастаах
Саха сүөһүтэ барахсан наһаа сымнаҕас, улгум, дьиэмсэх уонна иччимсэх. Үүтүн сыата олус хойуу. Холобур, биһиги биир ынахтан сыл устата биир туонна үүтү ыыбыт, ол эрээри сыата үрдүгүн (6-8% буоларын) суотугар, базиснай (3,4%-наах) көрдөрүүнэн, икки туонна быһыытынан ааҕыллар. Этин хаачыстыбата олус үрдүк, амтана минньигэс, сыа быыстаах. Дэлэҕэ, «мраморнай» диэн аатырдыахтара дуо? Күһүн идэһэ саҕана саха сүөһүтүн этин ылыа этибит диэн улуус кииниттэн тиийэ сакаастаһаллар.
Аһыгар-үөлүгэр талымаһа суох, сүрдээх бор-тар. Сэммэнтээл, холмогуор курдук иһэ ыларын тухары мээнэ симинэ турбат, кыраҕа да сөп буолар. Комбикуорумҥа төрүт наадыйбат, аҥаардас отунан кыстыыр. Эбии аһылык быһыытынан биһиги арай, сайын буорааны оҥоробут. Ол аата кэҥэс соҕус сиргэ туус кутан салатабыт, ону таһынан үүннэрэр хаппыыстабыт, моркуоппут уонна сүбүөкүлэбит сэбирдэхтэрин эмиэ туустаан биэрэбит. Буораа сытын төрүт ыраахтан билэн кэлэллэр, амтаһыйа-амтаһыйа сииллэр. Дьиҥинэн, дэлэйэ буоллар, комбикуоруму да салатар туох куһаҕаннаах буолуой? Ону Барыластан улууспут киинэ (Баатаҕай бөһүөлэгэ) 53 көс, оттон Дьааҥы куорат 40 көс ыраах уонна кыһыҥҥы аҕыйах ыйга эрэ массыына сырыыта баар буолан, баҕарбыппыт да иннигэр, атыылаһар кыахпыт суох. Онон, хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар иитэргэ саамай табыгастааҕынан саха сүөһүтэ буоларын олох бэйэтэ көрдөрдө.
Ньирэйэ түргэнник улаатар
Билэргит курдук, сэммэнтээл уонна холмогуор боруодалар оҕолоро ийэ иһигэр сылдьан аһара улаатар буоланнар, элбэх ынах төрүүрүгэр эчэйэр. Оттон биһиги төрүт ынахпыт оҕото кыра буолан, бэрт кылбардык быыһанар. Көрүүтүн таптахха, түргэнник улаатар.
Сорох хаһаайыстыбаларга сырыттахха, ньирэйдэрэ ып-ырыган буолааччы. Ити, мин санаабар, сатаан эмтэрбэттэн тахсар. Саха ынаҕын үүтүн сыата хойуу, инньэ гынан ньирэйи көрөн эмтэрэр ордук. Саҥа төрөөбүт ньирэй кыраҕа да тоторо биллэр, ол иһин манаан туран, тотто да арааран кэбиһиллэр, ынах синньигэр ордубут үүтүн ыан ылыллар. Оттон төһөнү эмэринэн ыыттахха, иһэ ыалдьара биллэр буоллаҕа. Уунан ыыта сылдьар ньирэй ырар-дьүдьэйэр, устунан кэхтэр. Ньирэй диэн син биир кыра оҕо кэриэтэ, төрүт улаатыар диэри биэбэйдиэххэ наада.
Оҕустар эһэлиин хапсыһыылара
Саха оҕуһа үөрүн сатаан тутарын сөҕөбүн. Бостуук да наадата суох, сарсыардааҥҥы ыам кэнниттэн мэччирэҥҥэ илдьэ барар уонна киэһэ сөпкө аҕалар!
2007 с. сайын эбэбит халааннаан, учаастакпыт налыы сирдэрин барытын ылан, аймалҕан бөҕөтүн оҥорбута. Уу эмискэ биирдэ баар буола түспүтэ. Соһуйан эрэ хаалбыппыт. Оччолорго икки атыыр оҕустаах этибит. Кырдьаҕас оҕуспут барахсан үөрүн барытын хайа тэллэҕэр таһааран, биир да хороҕор муостааҕы ууга былдьаппатахпыт. Ити сыл күһүнүгэр эһэлэр мэнээктээбиттэрэ. Биһиги кэтэнии-мананыы бөҕөтө буоллубут. Дьэ, биир киэһэ хараҥарбытын кэннэ ынахтарбыт ким эрэ үүрэн аҕалбытын курдук, торҕо бөтөрөҥүнэн сүүрэн кэлбэттэр дуо? Далга хаайан баран көрбүппүт, арай, оҕустарбыт суохтар. Сырдаабытын кэннэ балачча көрдөөн булбуппут. Аҥхай дьэбэрэтэ дуолан охсуһуу буолбутун туоһулуура. Оҕустарбыт муҥнаахтар иккиэн охтубуттар, эһэ өһөөн туран сонордоспут курдук, улахан оҕус сиһин булгу охсубут, сүнньүн кэбийбит, оттон эдэр оҕус атахтарын тоһута сынньыбыт этэ… Ити курдук, оҕустарбыт бэйэлэрин сиэртибэлэнэн туран, үөрдэрин быыһаан тураллар. Ынахтар көннөрү куттаммыт эрэ этилэр. Аҕыйах ынах самыытыгар хайа тардыы баастааҕа этэҥҥэ оспута.
Саҥа хотон наада
Биэстии-алталыы сыл буола-буола, оҕустары уларытан иһэр куолу. Былырыын саас Амматтан оҕус тыһаҕаһы атыылаһан, Дьааҥыттан биир эдэр киһи саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыбаларга анаммыт бырагыраама гранын ылан, мантан сүөһү ылбытын массыынанан тиэйэн илдьэригэр кыбытан илтэрбиппит. Аны уонча ынаҕы кытары биир оҕуһу булунарбыт буоллар, сүөһүбүт хаанын лаппа тупсарыа этибит.
Сирэмҥэ быйыл уон биир ынах төрүөхтээх. Билигин онно хотону сиэним Александр көрөн-истэн хаалла. Үлэҕэ сыстаҕас, ынаҕы ыыр даҕаны, төрөтөр даҕаны. Уопсайынан, оҕолорбут кыраларыттан үлэлии-хамсыы үөрүйэхтэр. Сайын бары учаастакка мустабыт, оҕолордуун-сиэннэрдиин саба түһэн, аҕабыт салалтатынан оттуубут. Атах тардыстарга квадроцикллаахпыт уонна «Фермер-УАЗ» массыыналаахпыт. Былырыын кирэдьиит ылан, «МТЗ» тыраахтар атыыласпыппыт күһүн кэлбитэ, онно холбонор тиэхиньикэ, бырысыап, куун ылыахпытын баҕарабыт.
Александра Васильевнаны мин Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр көрсөн, кэпсэппитим. «Бааһынай хаһаайыстыба баазатыгар дьиэ кэргэн пиэрмэтин тэрийии» федеральнай бырагыраама куонкуруһугар кыттаары кэлэ сылдьар эбит.
– Дьэ, хайаһабыт? – диэбитэ кини. – Саҥа хотон туттуохпутун баҕарабыт. Сэндвич-панель курдук аныгы матырыйаалга дураһыйбаппыт, мантан илдьиитэ эрэйдээҕин ааһан, ороскуота баһырхайа бэрт. Ол иһин, дьаһайарга да табыгастаах уонна сылаас да буоллун диэммит, маһынан сүүрбэ биэстии сүөһү киирэр икки тэттик хотонун туттарга былаанныыбыт. Биһиэхэ мас син баар. Бэйэм эдэр эрдэхпинэ, Сартаҥҥа, буостаҕа үлэлээбитим. Кэлин доруобуйам мөлтөөн, эмтиир бырааһым олорор сиргин уларытыыһыгын диэн, Барыласпар кэлэн, оҕо сааһым ааспыт сиригэр Сирэмҥэ олохсуйдум. Кэргэним кыра сылдьан эмиэ манна олоро сылдьыбыт. Инньэ гынан, баҕар, «ыччаттарым эргилиннилэр» диэн, дойдубут иччитэ араҥаччылаан, дьон тэҥинэн этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьарбыт буолуо. Билигин санаам биир: саха киһитэ хайа да кэмҥэ дойдутуттан, өбүгэтин дьарыгыттан тэйиэ суохтаах, төрүт аһын аһаан олоруохтаах.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru