Хапсаҕайга Саха сирин маҥнайгы муҥутуур (абсолютнай) чөмпүйүөнүнэн Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕин киһитэ Степан Федорович Слепцов‑Баппаай буолар. Бу чахчыны билигин успуорт устуоруйатыгар, эйгэтигэр билэр киһи элбээбититтэн, билиниллэр буолбутуттан биир дойдулаахтара үөрэбит.
Баппаайы бастакынан таһаарбыт буоламмын, күн бүгүн билбэттэриттэн, ордук үөһээ бүлүүлэр иккис киһинэн бастаабыт Буучугурастарын маҥнайгынан ааттыы туралларыттан хас сырыы аайы хомойобун. Ол иһин бу өрөспүүбүлүкбит хаһыатыгар, хайдах таһаарбыппын, хайдах, хаһан муҥутуур кыайыылаах буолбутун хос кэпсииргэ соруннум.
Ааттыы үөрэниэххэйиҥ, билиниэххэйиҥ
1996 сыл көҥүл тустуу 40 сылыгар дойдум маҥнайгы тустууктарын сырдатаары, кырдьаҕастары кэрийдим. Арай Хонооһой Шишигин диэн “сир түннүгэ” кырдьаҕастан Баппаай туһунан аан бастаан иһиттим.
1930‑с сыллар саҥаларыгар Баппаай улахан күрэхтэһиигэ кыайбытын туһунан куораттан кэпсээн кэлбит. Сотору киһилэрэ дойдутугар төннөн тахсыбытын холкуос хонтуоратыгар кыратык чиэстээбиттэр. Киһилэрэ анал таҥастааҕын, туох эрэ мэтээллээҕин оччолорго кыра уол өйдөөн хаалбыт. Бастакы чөмпүйүөн диэн бигэ санаалааҕын итэҕэйэн, интэриэһиргээн элбэх успуорт кинигэлэрин, архыып матырыйаалларын көрбүтүм. Физкултуурунай хамсааһын 70 сылыгар тахсыбыт “Якутия спортивная” диэн Валерий Кочнев кинигэтигэр өрөспүүбүлүкэ маҥнайгы спартакиадатыгар хапсаҕайга Мэҥэттэн Слепцов диэн киһи бастаабытын билэн архыыпка хаһыспытым. Онно көрбүт докумуоннарбар Степан Слепцов бастаабытын булан, Баппаайы таһаарыым саҕаламмыта.
Улууһум хаһыатыгар “Эркээйигэ”, “Сахаадаҕа” маҥнайгы суруйууларым тахсыбыттара. Онтон уонунан сылларга дакаастааһын, итэҕэтии унньуктаах үлэтэ саҕаламмыта. Элбэх суруйуулар түмүгү биэрбэккэ, Бүтэйдээх салалтатын, табаарыстарым үтүөлэринэн убаһатыгар, аптамаат саатыгар тиийэ бириистээн, Баппаайбытын анньыбыппыт. Аан бастаан бэйэ дьоно өйөөннөр, улууспутугар хапсаҕайга сыллата ыытыллар Баппаай бирииһигэр күрэхтэһии тэриллэн билиҥҥэ диэри ыытыллар. Чүүйэттэн хаартыската көстөн Майаҕа, Дьокуускайга мусуойдарга матырыйаалларын туттарбыппыт. Кэнники кэмҥэ Степан Слепцов‑Баппаай бастакы чөмпүйүөн быһыытынан билиниллэн эрэрэ санааны көтөҕөр. Арай ылыммаппыт диэн, ити Буучугурастыын буккуйуулара буолар. Бастакы аата бастакы, ааттыы үөрэниэххэйиҥ, билиниэххэйиҥ.
Күүстээх дьонтон удьуордаах
Хапсаҕайга Саха АССР маҥнайгы чөмпүйүөнэ Степан Федорович Слепцов‑Баппаай Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕэр Биэкэнэ үрэххэ 1910 сыллаахха төрөөбүтэ. Ийэтэ Ичээ Баһылай кыыһа Татыйаас диэн, аҕата Арбыыталыын аймахтыы Тараҕай Слепцовтара. Кыратыттан иитиллибит аҕата Дьөгүөр Дьяконов‑Тууйас диэн. Онон быһыы-таһаа, күлүмэх күүс Баппаайга ийэтин удьуорунан бэриллибит.
Бахсы бухатыыр диэн төрүт киһилэриттэн саҕалаан түөлбэлэригэр дьахтардыын, эр дьоннуун бары туруору күүстэринэн биллэллэр эбит. Эһэтэ Ичээ Баһылай идэһэ өлөрөрүгэр кунан оҕус аҥаарын ыттан-кустан куоттардаҕа аатыран, ампаарын үрдүгэр элитэрэ үһү. Куттах диэн сайылыгар саҥа ампаар дьиэтин соҕотоҕун маһын барытын саннынан тыаттан таһан туттубут. Икки уола уонна Татыйаас күүстэринэн чугас эҥээр тэҥнээхтэрин булбатахтар. Татыйаас уолунуун араа-бараа уҥуохтаах, сахаҕа көстүүлээх улахан дьахтарын кэпсииллэр. Уола Ыстапаан, дьон кэпсииринэн, 190 см үрдүгүн санаан кэбиһиҥ. Татыйаас 4 кырыылаах модьу харыта ордук дьону салыннарар эбит. Эдэригэр элбэх киһини тустан тулуппатах, үүт күрүө нөҥүө түһэртээбит. Арай убайдара сабырыйаллара үһү. Эһээтин, ийэтин, убайдарын батан Баппаай оҕотук сааһыттан баардааҕын биллэрэн барбыт. 25 бууттаах хааһахха толору хааламмыт эти холкутук сүгэн, дьону аан бастаан сөхтөрбүт. Сайын оттуу сылдьан омурҕаҥҥа отуутугар барарыгар Кудаҥха эбэни эргийэ барбакка, күөлү быһалыы харбаан туоруур эбит. Быраата дүлүҥ курдук кытаанах көхсүгэр олорсон иһэн, “мөхсүмэ” диэн мөҕүттэрин кэпсиирэ. Ол харбаан туоруур эбэтин туоратынан уһуна, арааһа, 400–500 м тиийэрэ буолуо диэн билэр дьон сабаҕалыыллар.
Бастакыга — бастакы
Саҥа былаас саха сэниэлээх эдэр ыччаттарын ыҥырбытын ылынан Баппаай куоракка киирэн милииссийэҕэ үлэлии сылдьыбыт. Мэҥэ ааттаахтара күүстээх Дэһээккин, Күүстээх Торопууска, баардаах Баппаай бииргэ түбэһэн күннээн-күөнэхтээн сылдьыбыттар. Дьон кэпсээнинэн, Дэһээккиннээх Баппаай Өктөөп параатыгар кэккэлэһэ хаамтахтарына, киһи барыта кинилэри көрөр үһү.
Ол сырыттахтарына, автономия 10 сылыгар ананан 1932 сыл сайыныгар өрөспүүбүлүкэ I Спартакиадата буолбута. Биһиги сабаҕалыырбытынан, оройуон салайааччыта, суруйааччы Сэргэй Баһылайап-Бороҕоонускай күүстээх хамаанданы сүүмэрдээн киллэрбит. Уопсайа, 7 оройуон хамаандатыттан мэҥэ хаҥаластар 25 аҥаардас эр дьонунан кыттыбыттар. Түмүк биһиги дьоммутугар куһаҕана суох буолбут. Ол курдук, Баппаай хапсаҕайга бастаабыт, Гаврил Десяткин — мас тардыһыытыгар. Атах оонньуутугар Р. Ксенофонтов куобахха кыайбыт. Дэһээккин иккис буолбут. Ыстаҥаҕа биир дойдулаахпыт Игнатьев үһүс буолбут. Баппаай кэнниттэн Мэҥэттэн Аксалов диэн хамаанда соҕотох нууччата иккистээбит, Дьокуускайтан Жирков үһүстээбит. Манна Күүстээх Дэһээккин Баппаайга сабырыйтарар буолан, маска киирэн бастаабыта.
Дьылҕата
Дойдутугар төннөн тахсан “Коммунар” холкуоска үлэлээбит. Улахан түһүлгэҕэ кыайбытын, билэр дьоно кэлээтин сэмэйдик чиэстээбиттэр. Ол эрээри туох күрэхтэһиигэ бастаабытын кырдьаҕастар билбиттэр этэ. Айылҕаттан айдарыылаах киһи эрчиллэн кэлэн ыһыахтарга кими да киһилээбэккэ, ким да утары киирбэт буолбут. Ыарахан баҕайы киһи атах оонньуутугар эмиэ кыайталыыр эбит. 1940 сыл сайыныгар кымыска көрбүт А. С. Шишигин кэпсээбитинэн, кылыйарыгар маҥан маайкалаах, анал туруһууктаах, быһатын эттэххэ, спортивнай пуормалаах эбит. Амманан, Чурапчынан, Тааттаҕа тиийэ ыһыахтары кэрийэн тэҥнээҕин булбатах. Бэйэтин кытары күтүөт, хапсаҕайдьыт Ылдьаа Лукины, сүүрүк Алексей Гоголевы илдьэ сылдьар эбит. Кылгастык нэһилиэк салалтатыгар үлэлии сылдьыбыт.
Куораттан, Майаттан туһуннараары, икки сайын ирдии сылдьыбыттар да, суох буолан биэртэлээбит. Баппаай төттөрү куоракка киирэн аармыйаҕа 1942 сыл бэс ыйын 27 күнүгэр сэриигэ барбыт. Сэриигэ киирбэккэ эрэ, ол сыл балаҕан ыйыгар ыалдьан өлбүт. Мальта станцияҕа гражданскай кылабыыһаҕа көмүллүбүт.
Саха бухатыыра ыалдьан буолбакка, бэрт былдьаһыытыгар киирэн биэрбит буолуохтаах диэн сэрэйэҕин. Үтүө киһи мөссүөнэ аймаҕыттан Чүүйэ кырдьаҕаһа Феврония Ивановна Петроваттан көстөн биһиэхэ биллэр. Саһарбыт хаартыскаҕа аттыгар турар нуучча табаарыһын таһыгар олорор саха саарына ситэ сыһар.
Кыайыы 75, Баппаай төрөөбүтэ 110 сылынан бастакы чөмпүйүөнү бары билинэр сыаллаах Баппаай бирииһин, этэҥҥэ буоллахха, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар ыытан, биир тылга кэлиэҕиҥ. Мэҥэ бэрдэ аата ааттаннын диэн баһаам баҕалаах суруйдум.
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Константин Родионов,
РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.
Бүтэйдээх, Мэҥэ Хаҥалас.