Билиҥҥи кэмҥэ дьон тэлгэһэлэригэр саха балаҕанын хото туттар буоллулар. Куорат сиргэ даачаларыгар тутталлар, сайын тахсан сайылыыллар. Балаҕан барахсан салгына чэбдигэ, куйааска сөрүүнэ, олорорго табыгастааҕа – манна саха киһитэ айылҕаҕа, өбүгэлэрин төрүт үгэстэригэр чугаһаабыт курдук сананар.
Балаҕаны тутууга олохсуйбут сиэр-туом, анал үгэстэр бааллар. Аныгы олоххо ол умнулла быһыытыйбыта буолуо эрээри, үйэлээх муударас иҥмит өйдөбүллэрин туһаныахха сөп буоллаҕа.
Покровскайга Барчаахап балаҕана. Кини 10 сыл устата аппа сири буорунан толорон баран, туппута.
Тутуллар сирин быһаарыы
Өбүгэлэрбит дьиэ олоҕуттан киһи этин-сиинин туруга эрэ буолбакка, кэлэр кэскилин дьылҕата тутулуктааҕын билэллэрэ. Ол да иһин, ити билиилэригэр олоҕуран, дьиэлэрин хайа түбэһиэх туттубаттар этэ. Кыаллар буоллаҕына, ойууну, эбэтэр көрбүөччүнү аҕалан көрдөрөллөрө, түүллээх киһини хоннороллоро.
- Сир быһыытын-таһаатын үөрэтэн, куһаҕан тыын олохсуйбат, суолламмат сирин көрдүүллэрэ:
- Былыргы айан суолун таһыгар “абааһы суолланар” диэн туттубаттара.
- Элбэх төбөлөөх, эбэтэр эриллэҕэс-буруллаҕас тииттэр үгүс буоллахтарына, маннык сирдэргэ “абааһы олохсуйар” диэн тумна хаамаллара.
- Мас кэртэхтэринэ, чөҥөчөккө көҥдөй баар буоллаҕына, бу көҥдөйүнэн абааһы тахсар диэн, маһы бүөлүү анньан кэбиһэллэрэ. Оннук элбэх көҥдөйдөөх тииттэр үүнэр сирдэрин эмиэ тумналлара.
- Дириҥ аппалары, уу хайа охсууларын, чүөмпэлэри, булгунньахтары, тумуллары абааһы таптаан тохтуур, суолланар сирдэринэн ааҕаллара.
- Үрэх сүнньүн батыһа, маар сирдэргэ, куруҥ тыа саҕатыгар, алаас куула өттүгэр, эмпэрэ сыыр үрдүгэр, күөл икки ардыгар олохсуйбаттара. Алаас халдьыатыгар, ордук арҕаа, хоту өттүгэр хоннох сирдэргэ, тыа саҕатыгар тутталлара. Улахан эбэ үрдүгэр уу иччитэ моһуоктуо диэн, дьиэ күлүгэ ууга түспэтин курдук тэйиччи туталлара.
- Умайбыт дьиэ оннугар туттубаттар. Итинник сиргэ уот абааһыта олохсуйар, дьиэ иккистээн умайыан сөп дииллэрэ.
Сир куһаҕан тыынын сылыктааһын:
Тиит хатырыгын суллаан киллэрэн, эбэтэр инчэҕэй тирии кырбастарын дьиэ туттуохтарын баҕарар сирдэригэр онон-манан умса тэлгииллэрэ. Хас да күнүнэн онно үөн-көйүүр ыспыт буоллаҕына, куһаҕан тыыннаах сиринэн ааҕаллара, хаппыт буоллаҕына — үчүгэй тыыннаах сир. Куһаҕан тыыннаах сиргэ араас үөн-көйүүр, паразит, вирус үөскүүрүн өбүгэлэрбит билэллэр эбит.
Сылгы, ынах тоҕуоруһар, сытар-сынньанар сирдэрин үчүгэй тыыннаах диэн ааҕаллара.
Түөрэх быраҕыы
Дьиэ туттар киһи оҥостон кэлэн, “төлкөлөөх төй түөрэҕим” диэн аҥаар үтүлүгүн устан ылан, дьиэтэ туруохтаах сиригэр илин диэки хайыһан туран, көрдөһөр. Онтон үтүлүгүн үстэ төхтүрүйэн төбөтүн оройунан кэннин диэки быраҕар. Өскөтүн үтүлүгэ сиргэ икки төгүл умса түстэҕинэ: “Эбэ Хотунуом, оһол оҕуста, тэхтир тэптэ, сир былаҕайа былдьаата”, — диэн баран, атын сири көрдүү барар. Оттон үтүлүгэ иккитэ-үстэ иттэннэри түстэҕинэ, түөрэх бырахпыт үтүлүгүн санныгар уурар уонна үс төгүл: “Уруй буолла! Туску туһаайда!” – диэн баран, балаҕана туруохтаах сиригэр түөрт мас тоһоҕону анньар.
Дьиэ акылаатын түһэрэллэригэр алгысчыттаах кэлэн, сири алдьатыах иннинэ, дьиэ туруохтаах сиригэр уот оттоллор. Алаадьынан, саламаатынан айах туталлар уонна кымыһы уот тула куталлар. Салгыы алгысчыт дьиэ оннугар үс төгүл алгыһынан уруйдуу-уруйдуу кымыһы ыһан күдээритэр, үс төгүл үрүҥ күҥҥэ сүгүрүйэр, итиэннэ үс үүттээх, сиэллээх хамыйаҕын: “Былаҕайга былдьатыма, очурга оҕустарыма, тэхтиргэ тэптэримэ, төлкөлөөх төй түөрэхпин кулу”, — диэн баран, үс төгүл субуруччу үөһэ күөрэччи быраҕар. Бу иккис улахан алгыстаах түөрэххэ ибир хамыйах хайаан да үстэ-иккитэ иттэннэри түһэрэ үһү. Ити кэнниттэн дьиэни тутааччы үөрэн өрө эккирии-эккирии, ибир хамыйаҕы саҕатыгар анньар. Бары: “Уруй! Уруй! Уруй!” – дии-дии сүгүрэйллэр. Бу кэннэ малааһынныыллар уонна тутууну саҕалаабытынан бараллар.
Балаҕан тутуллан бүппүтүн кэннэ, дьиэҕэ киириэхтэрин иннинэ, тэлгэһэҕэ сэргэ туруораллара. Сэргэ дьиэ уонна дьиэлээх ыал дьолун-соргутун, этэҥҥэ олорууларын харыстыыр, араҥаччылыыр суолталаах. Ол иһин былыр тэлгэһэтигэр сэргэтэ суох ыал диэн суоҕа.
Ити курдук, өбүгэлэрбит олохсуйар сирдэриттэн бэйэлэрин уонна оҕолорун дьылҕалара улахан тутулуктааҕын өйдүүр буолан, сири-дойдуну чинчийэн үөрэтэллэрэ, айылҕаны харыстыыллара. Айыы итэҕэлинэн сирдэтэн сиэр-туом тутуһаллара, дьиэ-уот тутталлара.
Дьиэни саха үгэһин тутуһан тутуу
Хас биирдии ыалга дьолун биһигинэн кини көмүс ньээкэ уйата – сылаас, сырдык, ыраас дьиэтэ буолар. Өбүгэлэрбит олорор дьиэлэрин оҥостоллоругар үгүс сиэри-туому тутуһаллара.
- Саҥа сиргэ төһө кыалларынан сири алдьаппакка, аннынааҕы тоҥ ирбэт гына туттуу буолуохтаах.
- Дьиэ туттарга, бастатан туран, дьиэлэрин күрүөлүүллэр уонна уот оттон, сир-дойду иччитин кымыһынан, арыылаах алаадьынан айах тутан алгыыллар.
- Дьиэ акылаата түһэригэр, өһүөтэ тахсарыгар муннуктарга сылгы сиэлигэр манньыаты, арыыны суулаан кыбыта анньаллара.
Оһоҕо турдаҕына, кыратык алаадьылыы охсон, сыт таһаараллара.
- Дьиэҕэ киирэр аан, саха сиэринэн, илин диэки оҥоһуллуохтаах. Сарсыарда таһырдьа тахсарга күн алгыы тоһуйар.
Оҕолорго уонна кырдьаҕастарга туспа хостоохторо ордук.
- Дьиэни хоту эбэтэр илин диэки төбөлөнөн утуйарга табыгастаах гына былаанныыр ордук. Кырдьаҕас, аһаах дьоҥҥо ити ордук наадалаах.
- Күүлэ күн тахсар сирин диэки тутуллуохтаах, табыгастаах сиринэн аанныахха сөп.
- Дьиэни көһөрөн иккистээн тутар түбэлтэлэригэр, атын сиргэ тоҕо көһөрөллөрүн этэн, аал уоттарын аһаталлар, махтанан туран алгыыллар. Ити барыта Эбэ диэки хайыһан туран, оҥоһуллар. Дьиэни көтүрэри үрүт өттүттэн саҕалыыллар, оһоҕу бүтэһигин көтүрэллэр. Эргэ дьиэ буоллаҕына, чэгиэн да буолбутун иһин, акылаатын хааллараллар.
- Дьиэ малааһына үксүн алтынньыга, сэтинньигэ идэһэлэнэр кэмҥэ оҥоһуллар. Малааһыҥҥа дьиэ тутуутугар кыттыбыт дьону барыларын ыҥыраллар. Алгысчыт, эбэтэр кырдьаҕас аймах киһи, ыалдьыттары дьиэҕэ киллэриэх иннинэ, кытыаны эбэтэр боҕуруоскай оту уматан буруо таһаарар уонна муннуктары кэрийэ сылдьан арчылыыр, аал уот аһатар, дьиэ иччитэ Дьиэрдэ Бахсыттан ыччат дьоно этэҥҥэ олороллоругар көрдөһөр. Сылгы сиэлиттэн өрүллүбүт ситиигэ таҥас кырадаһыннарын, сиэл сүүмэхтэрин ыйаталаан салама оҥорон, киһи төбөтүн таарыйар үрдүккэ дьиэ айаҕар ыйыыллар. Оччоҕо салама аннынан киирбит киһи бу дьиэҕэ араҥаччыланан, ыраастанан киирэр. Киирэр аан аттыгар куһаҕантан, киртэн арчылыы турдун диэн, дэйбиир, чуораан ыйыыллар. Остуол хотойорунан ас тардыллыахтаах. Ити алгыс биир көрүҥэ, уйгу-быйаҥ олохтонуҥ диэн.
- Үчүгэй холумтаннаах, этэҥҥэ олорбут ыал көстөхтөрүнэ, аал уотун, алаһатын иччилэрэ хомойоллор, сайыһаллар диэн, урукку дьиэ холумтан буоруттан, оһоҕун күллээх чоҕуттан ылан илдьэ кэлэллэрэ. Итинник үгэс элбэх омукка тарҕаммыт.
Барчаахап балаҕаны ис көстүүтэ.
Дьиэни, балаҕаны сиэри-туому тутуһан, үчүгэйдик толкуйдаан, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан тутар куолу, оччоҕо ыал биһигэ бигэ туруктаах, чэгиэн эйгэлээх буолар.
Бэлэмнээтэ Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
“Саха ыалын бастыҥ кинигэтиттэн”.