Балаҕан ыйа: Улуу Суорун Айыы ыйа

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Балаҕан ыйыгар сырдык аҕыйыыр, хараҥа улаатар кэмэ. Былыргынан эттэххэ, Эргэ дьыл саҕаланар. Атырдьах ыйа түмүктэнэн, норуот синоптига Тускул балаҕан ыйын билгэлээтэ.

Кыстык балаҕаҥҥа көһүү кэмэ

Балаҕаны саха үс көрүҥүн туттан олорор үгэстээх: кыстык балаҕан, сайылык, отордуур. Балартан саамай кичэллээхтик биллэн туран кыстык балаҕан оҥоһуллар. Балаҕан ыйыгар отордуур балаҕаҥҥа олоро түһэн баран, Сэмэнэптэн — балаҕан ыйын 14 күнүгэр кыстык балаҕаҥҥа көһөллөр. Сэмэнэп (Сибэтиэй Симеон Столпник) Таҥараҕа ыал үксэ отторун үлэтэ бүтэн, «кыдама сууйуута» диэн алаадьы сииллэрэ. Мас сэбирдэҕэ түһэр. Тайах, таба сүүлэ саҕаланар, өрүс балыга муораҕа айанныыр.

Ый 21‑с күнүгэр «сырдык» уонна «хараҥа» тэҥнэһэр — мантан ыла түүн баһыйан барар, онон күн-дьыл хонугунан ааҕыллар буолар. Балаҕан ыйа кулун тутар ыйы батыһар. Кылгас кэмҥэ, сайын иккистээн эргийэн, дьахтар «быттанар» үтүө кэмэ үүнэр. Ый өксүөннээх эрээри, 20‑с чыыһыла диэки сайын эргийэр, ону дьахтар «быттанар» кэмэ дииллэр. Икки ардахтаах: кус барар уонна оту-маһы ииктэтэр (ый бүтүүтэ эбэтэр алтынньы саҥатыгар). Айылҕа оту-маһы хайдах ииктэтэринэн, кэлэр сааһы билгэлииллэр. Тыала биир: көтөҕө түһэрэр тыал. Балаҕан ыйынан кыһын хойутуон дуу, эрдэлиэн дуу быһаараллар.

Балаҕан ыйын билгэтэ

Балаҕан ыйын 3 күнэ — бу күн күннээх буоллаҕына, аччаабыта өссө 4 нэдиэлэ үчүгэй күн-дьыл туруоҕа.

Балаҕан ыйын 5 күнэ — хаһыҥ түһэр.

Балаҕан ыйын 8 күнэ — сарсыарда дьыбардаах буоллаҕына, кыһын эрдэ кэлэр уонна тыйыс буолар. Хортуоппуйу хостооһун саҕаланар.

Балаҕан ыйын 10 күнэ — көмүс күһүн. Собо тиксэр (күөл кытыытыгар тахсар).

Балаҕан ыйын 13 күнэ — туруйа барар.

Балаҕан ыйын 14 күнэ — Сэмэнэп таҥара, саха ыала отордууртан кыстыкка көһөр кэмнэрэ. Куорат ыала даачаларыттан

дьиэлэригэр куораттааҕы дьиэлэригэр көһөллөр. Бу күн былыттаах уонна ардахтаах буоллаҕына, күһүн уһуур.

Балаҕан ыйын 14–21 күннэрэ — “Дьахтар сайына” саҕаланар. Дьахтар сайынын бастакы күнэ ыраас, чаҕылхай буоллаҕына — ичигэс күһүн. Силбиктэннэҕинэ — кураан күһүн.

Балаҕан ыйын 19 күнэ — хаар хаһыҥ түһэр. Үөл кус балаҕан ыйын 30‑гар диэри барар, аҕарым буолар.

Балаҕан ыйын 20 күнэ — хаас барар, аҥыр хаһыытыыр.

Балаҕан ыйын 24 күнэ — Ый туолуута. Силбик түһэр.

Балаҕан ыйын 27 күнэ — Иһийээнэп — сир тоҥор таҥарата. Эһэ арҕаҕар, моҕотой хороонугар киирэллэр. Муора хааһа соҕуруу баран бүтэр. Кус-хаас үөһэнэн айаннаатаҕына, уһун кураан күһүн буолар.

Балаҕан ыйын 28 күнэ — үүнээйи силис тардара тохтуур. Эһэ сэттэ күн устата аһыырын баанан, утуйарга оҥостор. Анды оҕото барар. Хотуттан тыалырдаҕына, курас, тымныы күһүн буолар.

Улуустарынан балаҕан ыйын ырытыы

Быйылгы сайын киин улуустарга эмиэ куйаас, кураан сайын ахсааныгар киирдэ. Үгүс сирдэргэ алаас күөллэрэ уоллулар. Ол оннугар өрүс эҥэрдээх улуустары ардаҕынан хатаҕалаан, Бүлүү бөлөх, Кэбээйи, Горнай улуустарын олохтоохторун ситэри оттоппото. Хоту улуустарга, Дьааҥы, Халыма Индигир улуустарыгар кураан да, куйаас да сайын турда. Арктика эҥэр улуустарга биллэ сылыйа сырытта. Буолумуна даҕаны, кэнники 20‑чэ сыл Хотугу Муустаах муора мууһа ирэн, улуу акыйааннар уулара эбилиннэ. Ол охсуутун биһиги да билэн эрэбит. Чугастыы Лаптевтар муоралара хойутаан тоҥор буолан, күһүммүт уһаан иһэр. Атырдьах ыйын бүтүүтэ үгүс улуустарга ньургуһун тыллан, үөн- көйүүр, лыах кытта көтө сылдьара — элбэҕи этэр. Сир уонна оҕуруот аһыгар быйылгы сайын өлгөм үүнүүнү биэрдэ, оннооҕор хортуоппуй иккистээн сибэккилэннэ. Дьэ, аны балаҕан ыйы ырытыаҕыҥ.

КИИН УЛУУСТАР

Бастакы дэкээдэҕэ быстах ардахтаах. Үһүс дэкээдэҕэ эмиэ ардахтаах буолсу. Былыттаах күнэ үгүс буолан, улахан хаһыҥ үһүс дэкээдэҕэ түһэр курдук. Бу ый I дэкээдэтэ күнүһүн уонна түүнүн сылаас буолсу: күнүс +16 С+13 С кыраадыс сылаас, түүнүн +8 С+5 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүс +14 С+11 С, түүнүн +7 С+4 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс +9 С+6 С, түүн +3 С –1 С кыраадыс сылаас. Былырыын киин улуустарга балаҕан ыйын бастакы дэкээдэтигэр муҥутаан +22 С+10 С сылыйа сылдьыбыта.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР

Бүлүү эҥэр улуустарга балаҕан ыйыгар күннээх күнэ аҕыйах буолсу, былыттаах күнэ баһыйар. Ол иһин ый аҥаарыгар диэри улахан хаһыҥ суох. Бүлүү эҥэр улуустарга I–III дэкээдэҕэ биллэ ардахтаах буолууһу. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +13 С+10 С кыраадыс сылаас, түүнүн +8 С+5 С. II дэкээдэҕэ күнүс +12 С+9 С, түүнүн +7 С +4 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүс+10 С+7 С, түүн +3 С –2 С кыраадыс сылаас буолсу. Былырыын Бүлүү бөлөх улуустарга балаҕан ыйын бастакы дэкээдэтигэр муҥутаан +20 С+9 С сылаас буола сылдьыбыта.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга быйылгы балаҕан ыйа балай да улахан ардахтаах буолсу. Ол курдук, I–II–III дэкээдэлэргэ барытыгар ардахтаах буолсу. Салгын температурата урукку сылларга тиийбэт сөрүүн соҕус, хаһыҥ хойутаан түһүүһүк. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +18 С+15, түүнүн +10 С+8 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүс +16 С+13 С, түүнүн +8 С +5 С. III дэкээдэҕэ күнүс +12 С+8 С, түүн +6 С +3 С кыраадыс сылаас буолсу. Былырыын соҕуруулуу-арҕаа улуустарга балаҕан ыйыгар муҥутаан +23 С+12 С сылыйа сылдьыбыта.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА

Өймөкөөн улууһугар балаҕан ыйыгар I дэкээдэҕэ түүнүн балай да хаһыҥнаах курдук. Бастакы уонна үһүс дэкээдэлэргэ быстах ардахтаах буолууһу. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс +12 С+8 С кыраадыс сылаас, түүнүн 3 С‑0 С сылаас. II дэкээдэҕэ күнүһүн +12 С+8 С, түүнүн +2 С‑1 С кыраадыс тымныы. III күнүһүн +8 С+5 С кыраадыс сылаас, түүн –5 С‑2 С кыраадыс тымныы. Былырыын Өймөкөөн улууһугар балаҕан ыйын бастакы дэкээдэтигэр муҥутаан +17 С+4 С тиийэ сылыйа сылдьыбыта.

ДЬААҤЫ УЛУУҺА

Дьааҥыга быйыл сайын кураан, куйаас. Балаҕан ыйа да улахан ардаҕа суох кураан соҕус буолууһу. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +15 С+12 С, түүнүн +4 С+2 С сылаас. II дэкээдэтэ күнүһүн +13 С+9 С, түүнүн +4 С+1 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +6 С+3 С, түүн –5 С‑2 С кыраадыс тымныы буолар. Былырыын балаҕан ыйыгар I дэкээдэҕэ күнүһүн +17 С+8 С сылыйа сылдьыбыта.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, ОРТО ХАЛЫМА АЛЛАРАА-ХАЛЫМА УЛУУСТАРА

Халыма-Индигир эҥээр улуустарга атырдьах ыйыгар киин улуустардааҕар сылаас турбута. Балаҕан ыйа да аттынааҕы улуустартан сылаас буолууһу. Балаҕан ыйын I дэкээдэтигэр ардахтаах буолсу. Ол оннугар балаҕан ыйыгар II дэкээдэҕэ ардаҕа кэмчи буолсу. III дэкээдэ бүтүүтүн диэки хаар кыдамныыһык. Бу ый I Декадата күнүс +15 С+11 С кыраадыс сылаас, түүн +8 С+4 С кыраадыс сылаас. II дэкээдэ күнүһүн +12 С+9 С кыраадыс сылаас, түүнүн +4 С+2 С кыраадыс сылаас. III дэкээдэҕэ күнүһүн +7 С+3 С кыраадыс сылаас, түүн –4 С‑2 С кыраадыс тымныы. Былырыын балаҕан ыйын бастакы дэкээдэтигэр күнүһүн +18 С түүнүн +3, сылаас буола сылдьыбыт.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ

Арктика эҥэр улуустарга уруккуга тэҥнээтэххэ, балаҕан ыйын ортотугар диэри түүнүн да, күнүһүн да сылаас турууһу. Бастакы дэкээдэҕэ ардах син балай да биллииһик. Бу ый I дэкээдэҕэ күнүс +10 С+7 С кыраадыс сылаас, түүн +6 С+3 С сылаас. II уон хонукка күнүһүн +7 С+4 С кыраадыс сылаас, түүнүн +3 С –1 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн +4 С+1 С кыраадыс сылаас, түүн –4 С‑1 С кыраадыс тымныы. Былырыын балаҕан ыйыгар I дэкээдэҕэ күнүһүн +18 С, түүнүн+5 С сылаас буола сылдьыбыт.

Мария Васильева (СИА)

хаартыскаҕа түһэриитэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0