Бүгүн наука уонна литература эйгэтин үлэһиттэрэ, уопсастыбаннас Егор Гаврильевич Старостины-Байаҕантайы олоҕун тиһэх суолугар атаардылар.
Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун Гумилев аатынан улахан үрүҥ көмүс мэтээлин хаһаайына Байаҕантай туһунан суруйааччылар, айар дьон эппит тылларын ааҕааччыларга тириэрдэбит.
«Бөлүһүөк уонна психолог быһыытынан Егор Старостины—Байаҕантайы үрдүктүк сыаналыыбын. Итини тэҥэ, билиҥҥи кэмҥэ, бэйэтин көрүммэт, ыһыллаҕас киһилии хоһоон диэн ааттанар суруйуулар элбээбит кэмнэригэр, дьиҥ поэзияны булан ааҕыы соһуччу үөрүүлээҕин тэҥэ, олус да күүттэриилээх буолла. Поэт Байаҕантай хоһооннорун саха ааҕааччылара кэрэхсээн өрүү күүтэллэр, сэргииллэр. Кини поэзия аартыгар киириитигэр олоҕун доҕоро, кэргэнэ Лариса Петровна күүс-көмө буолбута чахчы. Күн сирин сырдыгын көрдөрбүт кыргыттара: математик-экэнэмиис, аспирантка Анна уонна юрист Мария, кыракый сиэннэрэ Камилла поэт Байаҕантай сирдээҕи олоҕун кута-сүрэ, дьоло, инникигэ эрэлэ буолаллар. Эрэллээх киһи – элбэҕи айар».
Иван МИГАЛКИН (2014 с.).
«Уонча сыллааҕыта Николай Афанасьевич Черемкин-Ньукулай Байды Байаҕантай туһунан: “Дьиҥнээх поэт, улахан поэт хорҕойон сылдьар эбит, мин санаабар. Бу уобарастара сонунун, хоһооннорун формалара арааһын, бу тыла минньигэһин!” — диэн суруйбутун “Кыымҥа” таһаарбыттаах эбиппин.
Онтон кэлин уран сурук чинчиһитэ Валентина Григорьевна Семёнова Байаҕантай бэйэтин тылынан төбөлөммүт “Баҕарабын… мунчаарыы муҥура биллибэт байҕалыттан күннээх кырдалга сиэтэн таһаарыахпын” диэн эмиэ “Кыымҥа”, суруйааччы Галина Томская-Айыына “Күрүлгэҥҥэ” бэчээттэммит “Байаҕантай «Тутуу былдьаһыыта»” диэн ыстатыйаларыгар суруйбуттарын курдук, Байаҕантай былыр-былыргыттан этиллэр санааны, биллэр чахчыны даҕаны олус истиҥник, сонуннук эргитэн хоһуйар уонна аҕыйах, кэмчи тылынан үйэлээҕи, киэҥи кэбэҕэстик, биирдэ этэн кэбиһэр ураты дьоҕурдаах этэ.
Соторутааҕыта төрөөбүт дойдутугар анаабыт хоһоонугар доҕоро Сэмэн Ермолаев-Сиэн Өкөр ырыа айан ыллаабытын батсаапка үллэстибитэ баара… Дойдутун Кэриэс Халдьаайы диэбит этэ, Кириэс Халдьаайы диэбэккэ. Онно “ырыа тахсыбат диир хоһооннорум ырыа буолар аналлаахтар эбит!” диэн ис хоһоонноохтук бэйэтэ да сөхпүттүү уонна улаханнык үөрэн суруйбута. Ол түгэҥҥэ кэрэхсээбиппин биллэрбэккэ, суруйбакка хаалбыппын. Оттон билигин Байаҕантай хоһоонноруттан-кэриэстэриттэн уйаҕас, куту-сүрү долгутар саҥа ырыалар хайаан даҕаны тахсыахтарын баҕардым…
Афанасий ГУРИНОВ-АРЧЫЛАН
«Мин кинини билбэт этим. Арай «Эн биһикки өйдөһүөх» диэн чуҥкук ааттаах кинигэ таһыгар улахан буукубанан баттаммыт БАЙАҔАНТАЙ диэн тыл мин болҕомтобун тардыбыта. «Бэй эрэ, ханнык Байаҕантай миигинниин өйдөһүөн баҕарда?» — күлэ санаабытым мин. Киһи дьиҥнээх хоһоонтон соһуйар кэмэ. Күүтэ сатаан баран, күүппүтүҥ бу кэлбитин да кэннэ итэҕэйбэккин. «Бу кырдьык дуо?» — диэн сүрэххин көрбүтүнэн киирбит тыллартан ыйытаҕын. Иэйиинэн уонна санаанан, ардаҕынан уонна хаарынан, тапталынан уонна таҥнастыынан уонна өссө тугунан эрэ аптааҕынан тыынан кэлэр хоһоон аайы соһуйаҕын:
«Күһүҥҥү киэһэни сарыал сабардыыр.
Тыы умсар таптал уотугар.
Тоҕо суоххунуй мин аттыбар…»;
«Халлаантан таммалаабыттар күөх окко таҥара кийииттэрэ…»;
«Ордон хааллаҕа мэник санаа элээмэтэ эрэ,
Халаан уута түһэн үрэх быста уоллаҕа.
Арай баламат баҕа санаа бытархайа ордон буолуо,
Баҕалар кытыыга тахсыбыттар, баҕар ардах кэлээрэй диэн…»;
«Аһаҕас халлаан да анныгар, ытыс да үрдүгэр
Барар-кэлэр сирим син-биир бүөлэнэр…»;
«Ким эрэ түүн утуйбакка хоһоон суруйа сатыа.
Ким эрэ ону ааҕа сатаабакка тапталлааҕын кууһан сытыа.
Хоһоон аахпат дьон орто дойдуга баар буоланнар
Ким эрэ түөрэҕэ түһүө хоһоон айарга ананан…»
Бэйэм бас билэр кинигэбин ааҕарбар мин куһаҕан идэлээхпин: сөбүлээбит этиим баар сирэйин бүк тутан иһэбин. Арай ол «Эн биһикки өйдөһүөх» диэбит кинигэни ааҕан баран көрбүтүм, кинигэм бары сирэйдэрин муннуктара бүк тутуллан кумаламмыттар, кинигэ олоҕум тухары ыкса өйдөспүт киһибинии, миигиттэн тугу да кистээбэтин бэлиэтин – эрэллээх уонна истиҥ сүрэҕин тэлэччи арыйан биэрбит курдук…
Ол саҕана тэлэбиидэнньэҕэ «Саха санаата» диэн биирдии киһилиин кэпсэтэр биэриилээх этим. «Хайаан да эйигин таһаарыам» — дии санаабытым.
Устунан кинини билбитим – суруйааччылар уустук эйгэлэригэр саҥардыы үктэммит, наука дуоктара уонна институт дириэктэрэ диэн үрдүк ааттарыгар, айар уоттаах талааныгар уонна күүстээх, бөдөҥ көрүҥэр дьүөрэтэ суох сэмэй киһини. Хайдах эрэ айылҕа: «Бу киһиэхэ барытын биэрдим: көстүүнү, талааны, өйү-санааны. Дьон ордугурҕаан эрэйдэнииһи, онон аны олус сэмэй майгы иһигэр бу бэлэхпин кини кистээтэҕинэ табыллыыһы» — диэбит курдук. Кырдьык, Егор Гаврильевич ардыгар килбигийэн, саҥарыан да толлор улахан оҕо курдук көстөр этэ. Ардыгар киэҥ-холку бэйэлээх, үктэнэн турар сиригэр тулааһын баҕаналыы бигэ тирэхтээх, айыы санааны олохтуу кэлбит олоҥхо бухатыырын санатара. Ити икки майгы киниэхэ дьүөрэлэһэн, кимиэхэ да майгыннаабат кэрэ киһи килбиэнин үөскэтэллэрэ. Ол да иһин быһыылаах, айар-суруйар дьүөгэлэр Байаҕантай болҕомтотун туһугар күлэ-оонньуу күрэстэһэр курдук буолбуппут: кини курдук төрүт хаантан төлкөлөөх, ыраахтан сырдыыр өйдөөх-санаалаах биһиги эйгэҕэ олус сэдэх буоллаҕа… Уонна Николай Гумилев биир киһини: «Благородное сердце твое, Словно герб отошедших времен» диэн хоһуйбутун курдук, кини рыцардар кэмнэринээҕи эҥкилэ суох сиэр-майгы сахалыы көстүүтэ, атаҕастаммыкка араҥаччы буолар үтүө быһыы холобура буоларыгар итэҕэйбиппит. Ол да курдук буолара: үөн-күрдьэҕэ көппөҥнүүр, быдьар санаа быгыахтыыр, сыыла сылдьан сыыгыныыр түгэнигэр кини биир тыла кыайыы сытыы кылыһа, хоп-сип хотуппат куйаҕа буолар этэ…
«Бэринимэ. Бары кэлэйэн сиргэ силлээтэхтэринэ.
Бэйэлэрэ төһөнү эрэ кыайарга дылы…
Күлэ-күлэ күлгүн тэпсэр баҕалаахтар да көстүөхтэрэ.
Букунайдыннар. Кыһаллыма. Кумаардаан да көрүмэ.
Аттыгар өйдөһөр киһиҥ суоҕа — эн ырааппытыҥ эрэ туоһута…»
«Саха санаата» биэриигэ кэпсэтэ олорон мин киниэхэ эппитим: «Эн бииргэ төрөөбүтүҥ — худуоһунньук Михаил Старостин ойуулуур истиилэ уонна эн суруйар истиилиҥ биир курдуктар». Онуоха кини чочумча тохтоон ылан баран: «Дьиктини эттиҥ. Итини, баҕар, ырытааччы, чинчийээччи диэн дьон кэнники үөрэтэн көрүөхтэрин сөп буолуо…»
«Күн-дьыл уҕараабат тыала-кууһа,
Ууллуохтааҕар чигдитийэн иһэр хаара-мууһа
Тонотолоон илдьэ барар доҕотторбун-атастарбын,
Көөрөттөр көөрөтөр күндүтүк саныыр эйгэбин…»
Мин эрэнэбин, Егор Старостин-Байаҕантай айар үлэтэ саха поэзиятыгар кэлэр кэмнэргэ кимнээҕэр да ордук үөрэтиллэр, ордук биһирэнэр буолуо. Кэм-кэрдии көмүс илимигэр талыллан-сүүмэрдэнэн хаалар күндү баай — кини айымньылара буолуохтара».
Наталия МИХАЛЕВА—САЙА
—
«Егор Старостин—Байаҕантай Томпоттон, Кириэс Халдьаайыттан төрүттээх буолан биһиги аҕабыт, саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов биир дойдулааҕа этэ. Онон дөрүн-дөрүн көрсөн ааһар буоларбыт. Быраата улахан талааннаах худуоһунньук Михаил Старостиҥҥа кинигэлэрин таһын уруһуйдатар этэ. Хас да сыллааҕыта уоппускабар Петербурга сылдьан суруйааччы Евгений Каминскайга Байаҕантай диэн талааннаах поэт, улахан учуонай баар, кини хоһооннорун тылбаастыаҥ этэ дуо диэн көрдөспүтүм. Ону хоһооннорун ыыттын диэбитэ. Егорга эрийбиппэр соһуйбута да, үөрбүтэ да. Ити иннинэ кинини кытта улаханнык айах атан кэпсэппэтэх да киһим этэ буоллаҕа. Ол курдук, хоһоонноро нууччалыы тылбаастанан соҕуруу сурунаалларга тахсыбыта. Евгений Юрьевич кыһын манна кэлэ сырыттаҕына, дьиэбэр көрсүһүү оҥорбутум, Егор Старостины ыҥыран ыалдьыттаппытым, Каминскайдыын билиһиннэрбитим. Онно хоһоонноро дириҥ философскай ис хоһоонноох диэн хайҕанан сүргэтэ сүрдээҕин көтөҕүллүбүтэ. Бүтэһигин Виталий Андросовы тиһэх суолга атаарыыга кэргэнинээн сылдьарын, үөһэ тахсыспытын ыраахтан көрбүтүм, чугаһаан дорооболоспокко да хаалбытым, киһи элбэх этэ. Ол бүтэһик кинини көрүүм эбит. Хаарыан киһи, улахан учуонай, техническэй наука доктора, Хотугу сир физико- техническай проблемаларын институтун дириэктэрэ, талааннаах поэт Егор Старостин—Байаҕантай эдэр сааһыгар күн сириттэн күрэннэҕэ. Билигин санаатахпына, хата, Евгений Каминскай тылбаастаан хоһооннорун нууччалыы тылынан тахсыбытын көрөн, Арассыыйа ааҕааччытын биһирэбилин ылан, астынан бардаҕа дии саныыбын. Өссө да төһөлөөх айыа-тутуо, наукаҕа бэйэтин кылаатын киллэриэ этэй өлөр өлүү эрдэ былдьаабатаҕа буоллар…»
Мария НЕЙМОХОВА
«Улахан сүтүк. Курутуйабыт, аһыйабыт. Олус интеллигентнэй, аҕыйах саҥалаах. Хоһоонноро олус кэрэлэр. Тыва тылыгар тылбаастаммыттара…»
Сайлыкмаа КОМБУ (Тыва, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ).
«Дэгиттэр талааннаах түҥ былыргы төрүттээх Байаҕантай сүдү аатын сүкпүт саха буулаҕа боотура, хоһуун, күүстээх-уохтаах дьиҥнээх эр киһитэ, сытыы өйдөөҕө, дьоһуннаах эрээри көрү-күлүүнү эмиэ сөбүлүүр ураты майгылаах бэрдэ, көрүҥнээх үтүөтэ убайбыт барахсан бараахтаабыт… Төһөлөөҕү айыатутуо, чинчийиэ хаалбыта буолуой?! Бэйэтэ туһунан кэрэлээх, ис номохтоох кэпсээннэрин кэлэр сыл саҥатыгар бар дьонугар тириэрдиэхпит… Ол буолуо саха саарынын сүппэт-өспөт айар нэһилиэстибэтин үйэтитэргэ биһиги сэмэй кылааппыт…
Валерий ЛУКОВЦЕВ
«Суруҋар-айар эйгэҕэ Старостин Егор Гаврильевичтыын-Байаҕантайдыын алтыһан кэллэхпит. Дьэ, кырдьык киһи өйүгэр батарбат ыарахан түгэнэ бүрүүкээтэ. Ытыктыыр, убаастыыр киһим олохтон барда.
Ол кэмҥэ биһи биир этибит… маннык хараҥа былыт үрдүбүтүгэр барыйыа, сүрэх тохтуо дии санаабакка кэккэлэһэ олорон ырааҕынан тэнийэн кэпсэтэ олорбуппут… Дьылҕа хаан араастаан да дьон дьылҕатын оҥорор эбит …
Бырастыы мин Эйигин убаастаан бииргэ сылдьыбыппар, махтал миигин быраат курдук үөрэтэ такайа сылдьыбыккар».
СИЛИС
ххх
«Көрдөөн булуоҥ дуо эн сирдээҕи аналгын?
Туохха эрэ бииргэ ананан төрөөбүккүн?
Көҥүл босхо сылдьыаҥ дуо үйэҥ тухары?
Кураан дьыл аһыҥа курдук ыллыаҥ дуо?
Эбэтэр була сатыы-сатыы солуоҥ дуо киһи атаҕа үктэммэтэх (дьиҥэр санааҕар эрэ)
үрэх баһа дойдутугар, кэлин син биир киһи сылдьыбат суолун?
Муммут киһи эн охсубут эркээйилэргинэн сирдэтиэ дуо?
Булуом! Солуом! — диэн күүстээхтик саныыр
Буоллаххына, киһи ымсыырар киһитэ эбиккин,
Айаныҥ бүтэр уһугун субу тутан турар эбиккин».
(Байаҕантай «Тутуу былдьаһан» кинигэтиттэн)
ЫСПЫРААПКА:
Егор Старостин 1954 с. Томпо улууһун Саһыл нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Оҕо сааһа, оскуолатааҕы сыллара Уус Аммаҕа, Мэҥэ Алдаҥҥа, Кириэс Халдьаайыга ааспыттара.
1976 с. Саха судаарыстыбаннай университетын физикаҕа салаатын бүтэрбитэ.
РНА СС Хотугу сир физико-техническэй проблемаларын институтун дириэктэрэ, техническэй наука доктора, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, элбэх кинигэ ааптара.