Баары – баарынан, суоҕу – суоҕунан

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Бу күһүн Альберт Семенович Егоров-Альберт Бүлүүйүскэй саха билиҥҥи кэминээҕи поэзиятын биир чаҕылхай көстүүтэ буолбут литэрэтииринэй нэһилиэстибэтин саҥа кырыыта – күннүгэ,  суругунан алтыһыыта, эрдэтээҥҥи хоһоонноро, кэпсээннэрэ уонна биир дойдулаахтарын ахтыылара күн сирин көрдүлэр. Биир бэйэм бастакы билсиһэр ааҕыым кэнниттэн саха литэрэтиирэни таптааччыларыгар, саха норуотугар бүттүүнүгэр үйэлээх күндү бэлэх оҥоһуллубутугар саарбахтаабатым.  

Биир ураты суоллаах-­иистээх, айар үлэҕэ муҥура суох бэри­ниилээх бэйиэт олоҕо хайдах этэй, кими кытта алтыһарай, туох санааттан мунчаарар, үөрэр буоларай, туохха дьулуһарай?  Кинигэни аахпыт киһи бэрт үгүс боппуруостарга эппиэти булууһу уонна соччонон элбэх саҥаттан саҥаны билиэн баҕарыыһы. Поэзия умсулҕаннаах эйгэтигэр үктэнэн эрэр эдэр талааннарга манна үөрэх-билии, иэйии төрдө буолуох бэрт үгүс холобурдар бааллар.

Тоҕус сааһыттан хоһоон суруйарга дьулуурдаахтык холоммут киһи бүтүн Арассыыйа эбэҕэ даҕаны бука тарбахха баттанара буолуо. Ол курдук кини ис-иһиттэн тыл мууcукатыгар тартарыылаах буоларга ананан күн сирин көрбүт эбит. Кыракый сааһыттан ыарыһах буолан ороҥҥо, хоско хам бааллыбыт дьылҕатын утаран туран, кини билиитинэн-көрүүтүнэн, көҥүл-сэргэх ураты тойугунан бар дьонугар биллибитэ, тапталлаах дойдутун биир кэрэ өрүһүн аатын чиэстээхтик сүкпүтэ. Поэт оҕо сааһыгар суруйбут бастакы холонууларыттан саҕалаан, Михаил Тимофеевтыы эттэххэ, хоһоон чиэһин үрдүктүк тутарга кыаҕа, талаана, билиитэ-көрүүтэ барыта тиийбитэ. Ол курдук баара суоҕа уон түөрт – уон алта саастааҕар суруйбут хоһоонноругар сиппит-хоппут, поэзия үгэстэрин балайда баһылаабыт суруйааччы киһи буочара көстөр.

 Ардах

Кураантан бу оттор, бу мастар

Кубарыччы хаппыттар,

“Илгэлээх ардах куттар!”

Истэригэр сипсиспиттэр.

Күүтэр ардахтара кэлэн,

Күрүлэччи илгэтин ыспыт.

Айылҕа тыын ылан, үөрэн,

Аргыый суугунуу ыллаабыт.

Ардах кэриэтэ киһиэхэ

Аҕыраабат күүһү угар,

Ийэ сириҥ эйиэхэҕэ

Итии тапталы түөскэр саҕар.

 

08.08.1959 с.

Поэт суруйсуутуттан уонна күннүгүттэн билэрбитинэн, бу уонна онтон үүммүт кэмнэргэ кини Василий Гольдеровы,  Василий Дедюкины, Николай Босиковы уо.д.а. үгүс поэттары, хаһыат, сурунаал, култуура үлэһиттэрин кытта соҕуруу дойдуга тиийэ алтыспыта биллэр. Ордук Василий Гольдеров Альберты оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр эйэҕэс, муударай тылларынан өйөөбүт, сүбэ-ама буолбут эбит  “…Альберт, мин оҕо хоһоонун суманнык диэн кыа­йан ырыппат киһибин. Холобур, эн бу “Быраатым … (чуолкайа суох)” диэн хоһооҥҥун суманнык Сэмэн Руфов суруйбута буоллар “мөлтөх” диэм этэ, оттон 16 саастаах оҕо суруйбут диэтэххэ, үчүгэй хоһоон! Маннык Сэмэн Руфов курдук хоһоонньут суруйдаҕына тоҕо мөлтөх буолуохтааҕын эн сайдан, өссө билэн-көрөн истэххинэ, бэйэҥ үчүгэйдик билиэҥ. Эн литератураҕа оҕо сааскар киирсэн эрэҕин итиэннэ хайдах уот ааныттан сиппит хоһоонньут курдук суруйуоҥуй? Онон итинтэн санааны түһэриэххэ сатаммат. Билигин дьулуургун, санааҕын уларыппатаххына – кэнники эн хоһоонноргун абылатан ааҕар дьоллонуохпут! Оо, оннук буоллар!..”  Хайдахтаах курдук айар үлэ абылаҥар ылларбыт оҕо киһи сүрэҕин сылаанньытар, дууһатын кынаттыыр тылларый?!  Уонна бу кэрэ киһи баҕа санаата туолбутуттан  бүгүҥҥү ааҕааччы хайдахтаах долгуйа үөрэр түгэнэй?!

Ааҕаччыны умсугутар үлэлэрдээх талааннаах суруйааччылар, тус бэйэм кэтээн көрүүбүнэн, айымньыларын сүрүн күүһэ кырдьыгы, кырдьыктаах тыллары тус бэйэлэрэ амсайбыт билиилэриттэн-көрүүлэриттэн, үөрүүлэриттэн, хомолтолоруттан уустаан-ураннаан таһааралларыгар сытар. Альберт Семенович эдэркээн сааһыттан аҥаардас үөрүү-көтүү хоһооннорун эрэ буолбакка, бэл оҥорбут алҕастарын, сыыһа хардыыларын хоһоон хомоҕой строкаларыгар тиһэрэ.

*  *  *

“Доҕоттор, олохпор биир кири,

Хараҥа биир мэҥи түһэрдим.

Ол аата дьоммун-сэргэбин

Куһаҕан быһыынан кэлэттим.

Испиирдьит аатыран эрэбин

Аҕыйах хонуктан ылата,

Иһэрбин бэйэм да билбэппин

Кутана акаары сахата.

25.06.60

Ахса суох үгүс талааннаахтары айар кыахтарын алларыппыт, оҥорор оҥкулларын огдолуппут адьарай аһа ол ааспыт 60-с, 70-с сылларга аһара элбээн эрэр кэмэ этэ. Эбиитин эмэһэҕэ тэп диэбиттии, араас таһым­наах уопсай тэрээһиннэр ити аһа суох ыытыллыбат буолбуттара. Сыбаайбалар, малааһыннар бүтүн дэриэбинэ дьонун түмэн киэҥ да­­лааһыннаахтык, остуол хотойорунан арыгылаах ыытыллар этилэр. Комсомольскай, партийнай үлэ боруонун эдэркээн актыбыыстара да итинник сырыылартан тэмтэрийбит түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суох буолуохтаах.

Поэт күннүктэриттэн көстө­рүнэн, кини ханна да сырыттар, арахсыбат күннээҕи баҕа са­­наата диэн үчүгэй сонун хоһоону суру­йуу, нууччалыыттан сөбүлээбит хоһооннорун сахалыы саҥардыы, ким эрэ суругар эппиэттээһин, хаһыаттарга литэрэтиирэ, уоп­састыба олоҕун тиэмэлэригэр, көрбүт киинэлэрин туһунан са­­нааларын үллэстии буолар эбит.

“1960 с. Муус устар 2 күнэ. Поэтическай иэйиим киирэ сылдьар кэмим. Бэҕэһээ “Саас”, “Туллуктар”, “Муус устар” диэн хоһооннору суруйдум. Уонна “Халлаан тыала, буурҕата…” диэн саҕаланар эмиэ  “Саас” хо­­һооммун чочуйдум. Билиибин-көрүүбүн кэҥэтинэ сатыыбын. Өссө арба, кэпсээн суруйабын. Били “Сокуону тутуһуллуох­таах” диэни саҕалаан иһэр сатирическай кэпсээммин ситэрдим. Билигин чочуйуута эрэ хаалла: диалогтар, мэтириэттэр, ойуу­лааһыннар. Билигин да мөлтөхтөр. Бэйэм саастыылаахтарым туһунан кэпсээн суруйуом диэн испэр саныыбын.”

“1961 с. Муус устар 13 күнэ. “Киһи көттө” – ЭК, “Кыымҥа”, “ЛЗ” ыыттым. Хайдах буолаллар? Билбэтим. Бүгүн киэһэ радионан Эллэй, Софрон Данилов, Иван Алексеев тыл эттилэр.

Кутана кулуубугар үөрүүлээх мунньах. Үөрүүлээх солуну Николай Иннокентьевич Иванов иһитиннэрдэ. Тыл эттилэр:
Г.С. Григорьев; И.Н. Анисимов;
Г.Д. Архангельскай уонна мин бэйэм хоһооммун аахтым.

Маннык үөрүүлээх күн биирдэ эрэ киһи олоҕор, бэл диэтэр, аан дойду, киһи-аймах историятыгар биирдэ эрэ кэлэр. Аан бас­таан дьон иннигэр хоһооммун аахтым үөрүүлээх-көтүүлээх кэмҥэ. Бу күн тус бэйэм үөрүүбэр биир үөрүү эбилиннэ”.

“1966 с. Алтынньы 8 күнэ.  Маҕаһыыҥҥа табаар тахсыбыт. Харчы суох. Атыыласпыт киһи куһаҕана суох буолуо этэ. Спортивнай көстүүм, сибиитирэ наадалаах таҥастар этилэр.

Матырыйаал, ССТА киэннэрин оҥордум. Тоҕо эрэ бу “күннүкпүн” уонна матырыйаал оҥорорбор тылым дьадаҥыта кыайда. Биир-биир тылы аҕала турабын. Уус-уран дьоҕурбун сүтэрбиппин быһыылаах. Серафим туус­таах балык биэрдэ. Баҕар, табылыннаҕына, киинэҕэ сылдьыллыа…”

“1971 сыл, олунньу 7 күнэ. Дьокуускайтан кэлбитим ­ыраата оҕуста. Туох да үлэ-хамнас суох, ыт үрбэт, ынах маҥыраабат киһитэ буолан, дьиэ бөҕөр кубулуйан олоробун ыалга. Урут суруйбут суруктарбын ааҕан көрдүм. Көрүлээн ахан сылдьыбыт эбиппин түөрт-биэс сыл­лааҕыта. Туох да санаа киирбэт. Инники кэскил иһирик ойуурдуу хараҥарар.

Киһи буолан, буору

бааһырдан

Киэбирэн сылдьарым бүттэҕэ,

Өлөр өлүү саба барыйан

Өһөхтөөх куолаһа күллэҕэ.”

“1972 с. Тохсунньу 30 күнэ.  Олус үчүгэйдик уонна чуумпутук быйылгы хаары атааран эрэбин да, тугу да суруйбатым кыһыы­лаах баҕайы.

Дьиҥэ, миэхэ айылҕа аҥардастыы атаҕастаан айбытыттан бэйэм көлүөнэм оҕолоруттан хаалан эрдэҕим. Хайы-үйэ сорохтор кэскили түстүү оҕолонон, кырдьаҕас ыал аатын ылан сылдьаллар, совхоз уонна дойду бары уйгутугар кыттыыны ылан үлэлии-хамныы сылдьаллар. Оттон мин? Кинилэр ырыаһыттара, тойуксуттара буолуохтаах этим. Бары эрэммиттэрэ даҕаны, бэйэм иэдэйтэлээн биэрэн, үлэтэ да, үөрэҕэ да суох сылдьаахтыыбын… Сотору отуппун туолуоҕум. Оттон бэйэбин ааттанар туох да үлэм суох.”

Бу 1972 с. кэннэ поэт күннүгүттэн кинигэҕэ матырыйаал суох. Бүтэһик бэлиэтээһиннэртэн көрдөххө, улахан санаа түһүүтэ, ыһыктыныы да буолбут бадах­таах…

Үлэлиир сылларыгар онно­-манна аралдьыйан уһуннук хоһоон суруйбатаҕына, күннүгүн салҕаабатаҕына кэмсинии тылларынан бэйэтин мөҥүттэр, сүрэҕэ, волята суохпун дэнэр эбит. Ол эрээри күлүм гынан ааспыт кылгас олоҕор 400-чэ үлэни суруйан хаалларбыта, сонет курдук уустук формалаах айымньыны кыайа-хото тутан, Расул Гамзатовы үрдүк таһымнаахтык сахалыы саҥардыбыта. Айымньы араас жанрыгар поэмаҕа, прозаҕа тиийэ чаҕыйбакка ылсара, суруйааччылар айымньыларын ырытыыга сырыы аайы бэйэтэ тус санаалааҕа кини талаана үгүс өрүттээҕин, би­­лиитэ-көрүүтэ үрдүк таһымнааҕын өссө төгүл чуолкайдык көрдөрөр.  Эдэркээн бэйэтэ дойду олоҕун араас өрүттэрин, бэлиитикэҕэ тиийэ сэргээн, туохха барытыгар бэйэтэ туспа көрүүлээҕэ күннүктэриттэн эмиэ көстөр. Ол курдук баартыйа  XXII сьеһин туһунан күннүгэр  маннык суруйбута баар (430 стр.) ….”Сталины мавзолейтан таһаарар кэмнэрэ тирээтэ, хайыахпыный? Бары партийнай деятеллэри өлөрүүгэ Хрущев Сталины, Молотовы, Маленковы, Кагановиһы буруйдуур да, мин эмиэ Сталин соһумардык өлбүтүн билэбин ээ. Тоҕо соһумардык өллө? Тоҕо Хрущев кини өлбүтүн кэннэ уонна өлүөн иннинээҕи кэмҥэ арааран тыл этэр?..”   Бу баара-суоҕа уон аҕыс-тоҕус саастаах уол санаата. Оччотооҕу уопсастыба олоҕун хаамыыта бүүс бүтүннүү баартыйа ыйыытынан салаллар кэмигэр итинник санааны иитиэхтээн таһаарарга элбэх араас хайысхалаах литэрэтиирэни аахпыта, хаһыспыта, олох кырдьыгын сымыйаттан араара сатаабыта төһүү буоллаҕа.

“Үчүгэй да этэ ол сайын” уонна “Түүҥҥү уоттаах Дьокуускай” диэн саха тыллаах уоһуттан түспэт буолбут ырыа тыла хоһооннорун  эрэ да хаалларбыта буоллар, бука,  кини аатын төрөөбүт норуота умнуо суоҕа эбитэ буолуо. 1961 с. Нам Хатырыгар сэттис кылааска үөрэнэрбэр ырыа учуутала Кривогорницын Иван Михайлович (дьиҥэ, саха тыла үөрэхтээх быһыылааҕа) аккордеон тутуурдаах киирэн, “Түүҥҥү уоттаах Дьокуускай” диэн ырыаны үөрэппитэ.

1976 с. “Чэчир-76” эдэр поэттар кассеталарын иһигэр “Аттар” диэн ааттаах быыкаайык кинигэм тахсыбыта. Бадаҕа эдэр суру­йааччылар түмсүүлэрин кэнниттэн буоллаҕа буолуо, Альберт Семенович биһиги Таалай күөл кытыытыгар биир лөөһөҥкөй бытыылка кыһыл арыгы тутуурдаах киирэн окко олорон сэһэргэһэн ылбыт түгэммит баара. Билигин санаатахпына, сылдьарын былаһын тухары хоһоон ураты абылаҥын кэтэһэр бэйэтэ, туох эмэ сонуну, саҥаны истээри эдэрдэргэ чугаһыыра эбитэ буолуо. Сэргиириттэн испэр үөрэр этим эрээри, бэйэтэ мөлтөх көрүҥнээҕиттэн эмиэ да хайдах эрэ атыҥырыыр быһыылааҕым. Ол түгэнтэн түөрт уон биэс сыл ааспытын кэннэ,  “Доҕоттоор, мин сир тыыннаах киһитэбин” диэн бу дьоһуннаах кинигэни ааҕа олорон, кинилиин доҕордоһон ааспыт киһилии  чугастык, истиҥник санаатым. Ол, бука, кинигэ көмөтүнэн поэт уйан дууһатын, кырдьыгы өрө туппут хорсун санаатын, кини эрэйдээх-буруйдаах, судургута суох олоҕун сурукка тиһиллибит чахчыларын билбиппиттэн буоллаҕа. Кинигэни хомуйан, сааһылаан, эрэдээк­сийэлээн, бэртээхэй аан тыллаан  таһаартарбыт Анетта Андреевна Егороваҕа ис сүрэхпиттэн махтана санаатым. Ксенофонт Уткин, Савва Тарасов, Михаил Тимофеев, Семен Руфов, Василий Гольдеров, Василий Дедюкин  поэттыын алтыспыт тыллара-өстөрө ааспыт кэми уҥуордаан дуорааннанан иһиллэргэ дылы.  Оттон саха талааннаах поэта Альберт Бүлүүйүскэй, кырдьык даҕаны, сир тыыннаах киһитэ буоларын ардыгар үөрэ-көтө, долгуйа, ардыгар сүөм түһэ, хомойо, кыһыйа-абара билэҕин.

Мин кулгаахпар Савва Тарасов биир хоһоонуттан маннык тыллар иһиллэн кэлэллэр
“…Олох диэн уустук – харыс­тааҥ поэттары…”  Тоҕо эрэ, тоҕо эрэ  поэт бу хоһоонун ис кута Альберт Бүлүүйүскэй аатын кытта туох эрэ сибээстээх буоллаҕа дуу диэн санаан аһардым…

Вячеслав Хон,   үлэ бэтэрээнэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0