Бүгүн суруйааччы аан дойдутааҕы күнэ
Иннокентий Поповы-Оҕуруоттааҕы кытары аан бастаан Уус Алдан улууһун “Куорсун” литературнай куонкуруһун түмүктэрин таһаарыыга билсэн турабын. Онтон ыла кини кинигэлэрин ааҕан, айар үлэтин билсэн барбытым. 2016 сыллаахха биир оннук литературнай куонкуруска саха норуодунай бэйиэтэ Иван Мигалкин Оҕуруоттаах кэпсээннэрин ааҕан баран: “Сиппит-хоппут ааптар сылдьар эбиккин. Эн хайаан да суруйааччы буолуоххун наада”, – диэн кини аата сотору ааҕааччыларга киэҥник биллиэҕэр эрэнэрин туһунан эппитэ.
edersaas.ru
Бу күннэргэ Иннокентий Попов-Оҕуруоттаах “Олох тыйыскын, кэрэҕин даҕаны” диэн «Мүрү саһарҕата» эрэдээксийэ типографиятыгар бэчээккэ тахсыбыт алтыс кинигэтин аахтым.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Иннокентий Попов бу кинигэтигэр киирбит кэпсээннэриттэн үгүстэрэ улуустааҕы “Куорсун” түмсүү уонна “Чолбон” сурунаал, “Аар тайҕа” хаһыат литература сылыгар анаан ыыппыт куонкурустарыгар бастакы-иккис миэстэлэри ылбыттара итиэннэ “Чолбон” сурунаалга, сурунаал “Сэмсэ” сыһыарыытыгар, “Күрүлгэн” сурунаалга, “Аар тайҕа”, “Кыым” хаһыаттарга бэчээттэммиттэрэ кини айар үлэҕэ ылсан, илиитин араарбакка үлэлиирин кэрэһилииллэр.
Саха прозатыгар кэпсээн – уустук жанрдартан биирдэстэрэ. Кэпсээн кээмэйэ да кыратынан, аҥардастыы олох тас дуйун эрэ ойуулаабакка, киһи дууһатын кэрэһитэ буолуохтааххын. Этэллэрин курдук, туох туһунан суруйарыҥ буолбакка, ону хайдах ойуулууруҥ ордук улахан суолталаах.
Суруйааччы маастарыстыбатын таһыма айымньытыгар бытархай көстүүгэ олох-дьаһах уустуктарын төһө айымньылаахтык арыйбытынан быһаарыллар. Оҕуруоттаах кэпсээннэригэр тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин, тыа сирин уонна куорат дьонун алтыһыытын кыраҕы хараҕынан таба көрөн, ылыннарыылаахтык ойуулуур. Маныаха “тыыппалаах” суруйааччылар тыа сириттэн тахсаллара бэлиэтэнэрин, олоҕу-дьаһаҕы дьиҥнээхтик билэллэрин итэҕэйэҕин. И.Попов кэпсээннэригэр дьон кэпсэтиитин (диалогы) уонна уус-уран ойуулааһыны, тэҥнэбиллэри хото туһанара ааҕааччыны кэрэхсэтэр. Олоҕу хайдах баарынан суруйарыгар дьон кэпсэтиитин эридьиэстээһининэн кыайар, дьоруой характера арылларын ситиһэр, дьоруойдар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара сатабыллаахтык тыктарыллар. Ол да иһин, биир дойдулаахтара кини кэпсээннэригэр элбэх билэр дьоннорун эндэппэккэ таайар да буолуохтаахтар. Кини суруйууларын кэтэһэллэр, саҥа кэпсээннэрэ күннээҕи кэпсээн, мөккүөр да төрүөтэ буолаллара саарбаҕа суох. Бу – суруйар киһи улахан ситиһиитэ.
Олох баарын тухары суруйааччы тугу билбитин-көрбүтүн эбэтэр бу норуоппар, кэлэр кэнэҕэски ыччакка туһалаах буолаарай диэн бэйэтэ айан, оҥорон көрөн, мындырдаан суруйар (манна суруйааччы таһыма көстөр). Оҕуруоттаах сорох кэпсээннэрин “дьиҥнээх олохтон” диэн сэрэтэн, ааҕааччыга ытаһалаан биэрэр. “Литература сүрүн соруга – олоҕу кырдьыктаахтык ойуулааһын”, – диэн литературовед Иван Винокуров этиитин санаан кэлэҕин.
Тапталы ханнык айар киһи хоһуйбатаҕай, айымньытыгар киллэрэн иэйбэтэҕэй-куойбатаҕай? Ааптар “Олох эридьиэстэрэ” диэн биир кэпсээнигэр күнүү күлүк өттүн ойуулууругар «Сиргэ таптал, дьоҥҥо таптал баар буолуохтаах өрүүтүн”, – дииллэринии, таптал эгэлгэтэ, арааһа элбэх. Төһө да “таптал” диэн биир уопсай ааттааҕын иһин, таптал көрүҥэ бэйэ-бэйэтигэр майгыннаспат уратылаах. Ол эрээри, хайа баҕарар тапталтан сүрэх биир тэҥник сылаанньыйар, биир истиҥник манньыйар”, – диэн этэр.
Кини эр киһи суруйааччы да буоларынан, булт туһунан абылаҥнаах кэпсээннэрэ айар үлэтигэр сүрүн миэстэни ылаллар. Айылҕаны умсулҕаннаахтык ойуулуурун сэргэ, кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри тыыннаҕымсытан биэрэринэн кэрэхсэбиллээх. Ол “Кинилэр эмиэ киһи курдуктар” кэпсээнигэр эмиэ көстөр, киһи уонна айылҕа быстыспат ситимнээхпитин оҕолорбутугар, эдэр ыччаттарбытыгар өйдөтөргө дьулуһар.
Ааптар бэйэтэ норуодунай тыйаатыр артыыһа буоларынан уонна көрдөөх кэпсээннэри суруйарынан (туспа кинигэлэрдээх), бу кинигэтигэр эмиэ көр-күлүү, монологтар бэйэлэрин миэстэлэрин булбуттар.
Биир кэрэхсээбитим диэн, кини кэнники кэмҥэ хоһоон суруйарга ылсан, кэпсээннэригэр сөптөөх хоһооннору киллэртээн, айымньытын уус-уран жанрынан байытан биэрэр.
Тапталлаах суруйааччыбыт Амма Аччыгыйа эппитинии, тыл төһөнөн судургу, төһөнөн хомоҕойдук этиллэр да, дьон-сэргэ ону кэбэҕэстик ылынар. “Олох тыйыскын, кэрэҕин даҕаны” кинигэҕэ уустук эридьиэстээх этиилэри ааҕа, өйдүү сатаан эрэйдэммэккин. Ол эрэн, ааптар уус-уран айымньы көрүҥнэрин, чуолаан ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалары туһанар. Ол курдук, болҕомтолоох ааҕааччы өс хоһооннорун, метафоралары, күлүүнү-элэги уо.д.а. булар. Саха өһүн хоһооннорун ойуулуур-дьүһүннүүр биир сүрүн ньымата – тэҥнээһин. Онуоха тэннэбиллэр ааптарга эмиэ элбэхтэр.
Оҕуруоттаах хоннохтоохтук үлэлиир суруйааччы буоларын бу кинигэҕэ сорох кэпсээннэрэ киирбэккэ хаалбыттара этиэхтэрин сөп. Кини ааҕааччытын кытары ситимэ быстыбат. Суруйааччыга турар ирдэбил быһыытынан, кини баар кырдьыгы уус-ураннык суруйары ситиһэр туһугар үлэлиир. Оттон бу соругу кыайбытын-кыайбатаҕын ааҕааччы быһаарыа турдаҕа.
Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ, «Саха сирэ», edersaas.ru