2022 с. Арассыыйа норуоттарын култууратын үйэлээх баайын сылынан биллэриллэн, өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыгар устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын харыстааһын, үйэтитии уонна чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ күүскэ ыытыллаллар.
Мытаах нэһилиэгэ улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ литература уонна ускуустуба бөдөҥ маастардарын иитэн-үөрэтэн таһаарбыт нэһилиэгинэн киэҥник биллэр. Ону таһынан, былыр-былыргыттан Мытаах нэһилиэгин оҕуруктаах чүөмпэ өйдөөхтөрө, аата ааттаммат улуу ойууттара Арҕаа Хаҥаласка кэпсэлгэ, ыҥырыыга сылдьаллара. Ол туһунан ренессанскай тииптээх улуу этнограф-учуонай Г.В. Ксенофонтов “Шаманизм” аатырбыт кинигэтигэр суруйан турар. Онно сурулларынан, Мытаах түҥ былыргыттан ойууннааһын күүскэ сайдыбыт нэһилиэгинэн биллэрэ. Кыһалҕаттан, аас-туор олох кыһарыйан, чэйгэ, табахха, курупчаакы бурдукка мэнэйдэһэн, өрүскэ киирэн “гостуруоллаан” тахсалларын туһунан былыргы номохтор, үһүйээннэр туоһулууллар. Ол гынан баран, мин бүгүн “Саха сирэ” хаһыат ааҕааччыларыгар сүрдээх хомуһуннаах улуу ойууттары кэпсиир санаам суох. Ону мээнэ күдээринэ кэпсиир, суруйар сэрэхтээх даҕаны. Туох барыта сибээстээх. Таҥара сэрэҕи таптыыр.
… Бааччан муостата, Бааччан ампаара, Үөдэйгэ ыар ыалдьыт буолан тиийиитэ, “ксенофонтовщина” ыар тыына, эрэпириэссийэ хааннаах ыйааҕа… Дьэ, биир киһи холугар ити. Бааччан сурукка, докумуоҥҥа киирбит аата-суола Григорий Гаврильевич Стручков диэн. Дьиикимдэттэн оччо ырааҕа суох, Оҕуруктаахха олохтоох, орто баай, киириилээх-тахсыылаах, сырыыны сылдьыбыт киһи эбитэ үһү. Биһиги, бэҕэһээҥҥи бэтинээскилэр, кини олоҕун- дьаһаҕын сороҕун эрэ үһү-тамах курдук истэбит эрэ. Үлэ, тыыл бэтэрээнэ, оройуоҥҥа биллэр рационализатор, Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо
И.Ф. Николаев Бааччан муостатын туһунан миэхэ ахтыы суруйан биэрбитэ: “Маатта үрэх маҥнайгы муостатын Г.Г. Стручков (Бааччан) диэн киһи бэйэтин өйүнэн былааннаан туттарбыт. Ол кэнниттэн туһунан оройуон буолан баран суол салаата диэн тэрилтэ саҥалыы былааннаан туттарбыт муостата сэрии кэнниттэн өрөмүөннэнэн баран, 30-ча сыл туһалаабыта” (22.11.2001 с.) Дьэ, бу муоста ордон хаалбыт хаҥас кыната билигин да сууллубакка бүтүн соҕус турара муоста олус хаачыстыбалаахтык оҥоһуллубутун туоһулуур (хаартысканы көр). Оттон муоста уҥа элээнин сааскы уу суурайан илдьибит. Бааччан муостатын киһи сөҕөр дьиктитэ – үрэх ортотугар биир да остуолба турбатаҕа буолар. Үрэх эмпэрэ туруору биэрэгиттэн утарыта 6-7 өһүө бэрэбинэни үрүт үрдүгэр дьаптатан үрэх ортотугар тиксиһиннэрбиттэр. Ол иһин ыраахтан көрдөххө, бөгдьөҕөр (арочнай) муоста курдук. Ханнык да бэйэлээх халаан уута илдьэ барбат курдук модьу-таҕа, киппэ оҥоруулаах буолан баччааҥҥа диэри хаҥас кыната тулуктаһан кэллэҕэ. Көрбүт эрэ барыта сөҕөр тутуута диэтэҕиҥ. Түгэнинэн туһанан эттэххэ, нуучча улуу самородога, саҥаны айааччы Иван Кулибин 17-с үйэ 70-с сылларыгар Нева өрүһү туоруур биир аркалаах мас муоста бырайыагын оҥорбута.
Муоста куоппуйата (1:10) уон сэттэ сыл устата Билим академиятын тиэргэнигэр таах турбут. Онтон кэлин Таврическай дыбарыас саадыгар көһөрөн аҕалан туруорбуттар. Хомойуох иһин, биллибэт төрүөтүнэн муоста кыайан олоххо киирбэтэҕэ. Григорий Гаврильевич кый ыраах баар И.П. Кулибин арочнай муостатын туһунан син истэр, ааҕар, билэр буолан Мааттаны туоруур арочнай муостаны толкуйдаан маастардаан туттардаҕа диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп. Көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук. Саха сиригэр маннык моһуоннаах мас муоста оҥоһуллубутун туһунан ханна да түбэһэн аахпатаҕым.
1927-28 сс. “ксенофонтовщина” хара дьайдаах дьыалатыгар Мытаахтан барыта 15 киһи сымыйа дьыалаҕа буруйданан ытыллыбыта, бэрт ахсааннаах киһи лааҕырга утаарыллыбыта биллэр. Ол курдук, Стручковтар аҕа уустарын ирдээн туран имири эспиттэрэ. Аҥаардас бу аймахтан 6 киһини ытан өлөрбүттэрэ. Олор истэригэр биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут Г.Г. Стручков эмиэ баара. 53 саастаах Григорий Гаврильевиһы кулун тутар 24 күнүгэр 1928 с. саа уоһугар туруорбуттара. Саха норуодунай бэйиэтэ Семен Данилов учууталын Стручкова Варвара Константиновнаны (45 саастаах) эмиэ тутан илдьэн куоракка өлөрбүттэрэ биллэр. Норуот уос номоҕор киирбит Бааччан өссө биир дьикти тутуулаах. Оҕуруктаахха Ампаардаахтан бэрт чугас Бааччан олорбут өтөҕө баар. Онно ампаара бүүс бүтүн, омуһаҕа икки этээстээх. Билигин да бу ампаар омуһаҕар отчуттар эттэрин, арыыларын ууралларыгар туһалыы турар. Омуһах аллараа иккис булууһун хоту муннугар киһи нэһиилэ батан эрэ киирэр кыра ааннаах. Маннык сэдэх оҥоһуулах ампаар сууллубакка бүтүн турара кэрэхсэбиллээх. Дьэ, Григорий Гаврильевиһы (Бааччаны), өрө турууга олох да кыттыбатах киһини туох буруйугар тутан илдьэн ытан өлөрбүттэрэ тоҕус төгүл таабырын. Буруйа диэн орто баай буолан дуо?!
Чөлүгэр түһэриэххэ
Эбэҕэ Мааттаны туоруур Бааччан туттарбыт арочнай аҥаардаах муоста курдук Саха сиригэр суох. Сүрдээх сэдэх оҥоһуулаах муоста буолар диэн толору этэр бырааптаахпын. Бу муоста эмэҕирэн суулла илигинэ чөлүгэр түһэрэр киһи хойуттан хойут устуоруйа сэдэх пааматынньыга буолуо этэ. Өссө үп-харчы көстөрө буоллар, олох да саҥаттан тутар киһи Эбэҕэ ыраахтан-чугастан турист бөҕө хотоҕостуу субуллуо этэ оҥоробун. Бу тиэхиньикэ үйэтигэр добдурҕа саҕана үрэх икки биэрэгин хааһыгар алта остуолба үүтүн буурдаан үүттүөххэ эрэ наада. Остуолба маһа үрэх тэҥкэтигэр талбыта баара чахчы.
Түмүккэ манныгы этэрим тоҕоостоох буолуо. 2019 с. Ил Дархан Айсен Николаев быһаччы көҕүлээһининэн саҕаламмыт өрөспүүбүлүкэтээҕи “Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ” бырайыакка Горнай улууһун салалтата улахан суолта ууран туран көхтөөх кыттыыны ыларыгар баҕарабын. Саатар, киһи хомойуох, саха норуодунай бэйиэтэ Семен Данилов 105 сааһа туолуор диэри төрөөбүт өтөҕөр Эчирбэҕэ (Сиинэ, Чараҥ түбэтэ) өйдөбүнньүк мэҥэ тааһы да туруора иликпит…
Түмүкпэр, бу одоҥ-додоҥ ис хоһоонноох суруйуубун саха норуодунай суруйааччыта, бөдөҥ уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэлэ Софрон Данилов кынаттаах тылларынан түмүктүүбүн: “Ааспыты аанньа ахтыбат киһи силиһэ быстыбыт үүнээйи кэриэтэ”. Туох барыта – үчүгэйдик умнуллубут былыргы.
Владимир Парфенов,
Нуучча географическай уопсастыбатын чилиэнэ, суруналыыс, кыраайы чинчийээччи.