Саха сирэ барахсан хара тыата араас кыылларынан баай. Ол иһигэр элбэх адьырҕа үөскүүр. Соторутааҕыта, Саха сирин соҕуруу кыраныыссатын таһыгар (Тында диэкки) дьон баабыры төлөпүөҥҥэ устубут видеолара интернет ситимигэр тарҕаммыта.
Номох курдук иһиттэххэ, араас сылларга биирдиилээн баабыр Саха сиригэр көстүбүт. Харах далыгар көстүбэккэ, баабыр биһиги дойдубут тыатыгар киирэн тахсара буолуо. Холобура, 1905 сыллаахха Уус Майа улууһун Эдьээн бөһүөлэгэр булчуттар атыыр баабыры бултаан турардаахтар. Баабыр Саха сирин тыатыгар хайдах киирэн хаалбыта билигин да быһаарылла илик.
1905 сыллааҕы түбэлтэ
Уус Майа эр дьоно былыр-былыргыттан булчуттарынан аатырар. 1905 сыллаахха Эдьээн нэһилиэгин чугаһынан биллибэт кыыл суола баар буолбут. Ол кэмҥэ ынах уонна сылгы сүтэрэ элбээбит. Нэһилиэк дьоно сүтүктэрэ элбээн бултаһарга санаммыттар. Аҕыс уопуттаах булчут үҥүүлээх, сүгэлээх уонна саалаах бултаһа тахсыбыт. Дэриэбинэттэн икки биэрэстэлээх сиргэ сылгы өлүгүн булбуттар. Таһыгар биллибэт кыыл суола баһаам эбит. Икки гына хайдыһан, тиит мас охтубут сирдэрин көрүтэлии сырыттахтарына, баабыр биир булчукка саба түспүт. Күүһэ сүрэ бэрт буолан, улахан эр киһини оонньууру курдук быраҕаттаабыт. Киһилэрэ хаһыытаабытыгар булчуттар сүүрэн кэлбиттэр. Биир булчут сүгэнэн охсубутугар баабыр халбырыйан биэрэн баран бэйэтигэр түспүт. Ол кэмҥэ үһүс булчут үҥүүнэн адьырҕаны ойоҕоско батары биэрбит. Охтубут кыылы саанан ытан өлөрбүттэр. Эчэйбит булчут өр тулуйбатах, тыына быстыбыт. Иккис булчут үйэтин тухары инбэлиит буолбут. Бултаммыт кыыл 2 миэтэрэ уһуннаах уонна 240 киилэ ыйааһыннаах эбит. Баабыр тириитэ Дьокуускайдааҕы Е.М. Ярославскай аатынан судаарыстыбыннай мусуойга чуучала буолан турар. Хорсун булчуттар диэтэҕиҥ.
Иенграҕа суол биэрбит
Уус Майаҕа баабыры хаста да көстүбүт сурахтааҕа. 1942 сыллаахха Алдан оройунун кыраныыссатыгар, Төмтөөн өрүс кытылыгар Баабыр өлүгэ булуллубут. Саанан ытыллыбыт, үҥүүнэн анньыллыбыт суола суох эбит. Тириитэ өр кэмнэргэ биир Дьокуускай куорат киһитигэр сыппыт. Оттон Нерюнгри булчуттара бэлиэтииллэринэн, баабыр суола Иенгра өрүс кытылыгар 1980-ус сылларга диэри көстөрө үһү.
ЫСПЫРААПКА
2015 сылга бэлиэтэммитинэн, Уһук Илиҥҥэ Амур баабырын ахсаана 540 этэ. Бу кыһыл кинигэҕэ киирбит, бөдөҥ адьырҕа кыыл буолар. Сүрүннээн Хабаровскай уонна Приморскай кыраайдарга Амур уонна Уссури өрүстэр кытылларыгар көстөр.
ВИДЕО:
Николай Попов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru