Ааспыт нэдиэлэҕэ олохтоох салайыныы уочарата суох VII съеһэ буолан ааста. Баһылыктар Ил Дархан Егор Борисовы, бырабыыталыстыбаны, парламены кытары көрүстүлэр. Өскөтүн аҕыйах сыллааҕыта Ил Дархан ыытар мунньаҕар нэһилиэк баһылыктара оскуола, оҕо саадын тутуутугар “суорҕаны бэйэ диэки тардар” кыһалҕатыгар түһэр буоллахтарына, билигин ыйытыылара, этиилэрэ атын. Итилэртэн үгүс нэһилиэги хабар боппуруостары ылан көрүөххэ.
Бүддьүөт
Муниципальнай тэриллиилэр бүддьүөттэрэ өрөспүүбүлүкэ хааһынатыттан быһаччы тутулуктаах. “Баһылыктар, бастакы уочарат, бүддьүөт хайдах таҥылларын, федерацияҕа, өрөспүүбүлүкэҕэ, олохтоох дьаһалтаҕа туох нолуок киирэрин барытын ааҕа билиэх тустааххыт”, — диэн Егор Борисов көрсүһүүтүн саҕалаата. Кини ити этиитэ, чуолаан, саҥа талыллыбыт баһылыктарга туһуланна.
Бэлиэтээн эттэххэ, быйылгы сыллаах бүддьүөт олус уустуктук ылыныллыбыта. Бүддьүөтү таҥыыга улахан хампаанньалартан киирэр нолуок сүрүн оруолу ылар. Былырыын нолуокка уларыйыылар киирэннэр, хампаанньалар барыстарыгар оҕустаран, бүддьүөт дохуоттаах чааһын кыайан ситиспэтэҕэ, 19 млрд солк. ночоотурбуппут. Ол эрээри судаарыстыбаннай иэс Бүддьүөт кодексын нуорматыгар эппиэттиир буолан, реструктуризация (кирэдьиит усулуобуйатын уларытан биэрии) бырагырааматыгар киирсибэтэхпит. “Саха сирэ судаарыстыбаннай иэһин нуорманы таһынан хаһан да ыыппатаҕа, хонтуруолга тутан олорор. Бары социальнай эбэһээтэлистибэбитин толоруохпут”, — диэн Ил Дархан иһитиннэрдэ.
Тыа сирин көҕүлээһинэ
Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥорууга “Тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы” бырагырааматынан муниципальнай тэриллиилэр биирдии-иккилии мөлүйүөнү ыла сылдьыбыттара. Бу манан туһанан, үгүс нэһилиэк уулуссатын, тас көстүүтүн тупсарынна. Сорохтор киин ититэр систиэмэҕэ олорор дьиэлэри холбооһуҥҥа кытары туһаннылар. Билигин бу систиэмэ уларыйан, “Тыа сирин көҕүлээһин” анал бырайыагынан барар. Баһылыктар бу систиэмэнэн бардахха, тупсаран оҥорууга ыытыллар үлэ хааччахтанан хааларын этэллэр.
Үп миниистирэ Валерий Жондоров иһитиннэрэринэн, бырайыакка сайаапкалары биэрии тохсунньу 16 күнүттэн саҕаламмыт. Билигин номнуо 290 сайаапка киирбит. Сайаапкалары олунньу 14 күнүгэр диэри ылыахтара. “Барыта 390 сайаапка киириэҕэ диэн былаанныыбыт. Тутууну ыытыыга нэһилиэнньэ мунньахтаан ханнык эбийиэги тутарын бэйэтэ быһаарар. Холобура, былырыын 80 нэһилиэнньэлээх пуун пилотнай бырайыак быһыытынан сылдьыбыта. Бу бырайыакка 32 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Онно муниципалитеттар 21 мөл. солк. хомуйбуттара. Быйыл 500 мөл. солк. көрүлүннэ. Эбии өссө 300 мөл. солк. хомуллуоҕа диэн эрэнэбит”, — диэн бэлиэтиир Валерий Алексеевич.
Ил Дархан баһылыктар уонна Үп министиэристибэтэ киллэрбит этиилэрин учуоттаан туран: “2019 с. саҕалаан тупсаран оҥорууну үбүлээһини салгыы ыытыахха”, — диэн иһитиннэрдэ.
Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү
Бу бырагыраама сыалын толору ситистэ эрээри, хаарбах дьиэлэр кыһалҕалара билигин да баар. Ол иһин РФ президенэ Владимир Путин 2019 с. бырагырааманы салгыырга эппитэ. Саха сирэ ити сылы кэтэспэккэ эрэ, быйылгыттан саҕалыы турарга былааннанан, бүддьүөтүгэр 500 мөл. солк. көрбүтэ. Бу туһунан Ил Дархан: “РФ тутуутун миниистирин кытары көрсүбүппүт. Онно “500 мөл. солк. угабыт, биһиэхэ пилотнай бырайыакта тэрийиҥ” диэн этии киллэрбиппит. Ылыммыттара. Эрдэтинэ этиим: Тутуу министиэристибэтэ хас да барыйааны үөрэтэ сылдьар. Биир барыйаанынан чааһынай дьону хаалларан туран, муниципальнай дьиэлэринэн бараары гынар. Муус устарга диэри механизм чуолкайа биллиэҕэ. Онон нэһилиэнньэни кытары үлэлэһиҥ”, — диэн иһитиннэрдэ.
Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуута
Баһылыктар нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун сылыгар туох ыытыллыаҕын ыйыталаһан туран, бэйэлэриттэн этиилэри киллэрдилэр. Холобур, Үөһээ Бүлүү баһылыга Владимир Поскачин: “Улууска дьарыктаах буолуу агентствотын тэрийиэххэ сөп”, — диэн эттэ. Уус Алдан улууһун Түүлээх нэһилиэгин баһылыга Станислав Винокуров аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх пууннар үлэ миэстэтин тэрийиилэригэр туспа грант наадатын бэлиэтээтэ. Ону сэргэ, баһылыктартан бүддьүөт тэрилтэлэригэр сааһынан хааччахтааһыны киллэрии, хаайыыттан босхоломмут эбэтэр чугас дьоно сууттана сылдьыбыт, оҕо сылдьан мөлтөх бэрээдэктээхтэр испииһэктэригэр киирбит дьон үлэҕэ киирэллэригэр туспа квотаны биэрии (үгүс тэрилтэ ылбат) кытары киирдэ.
Дьарыктаах буолуу судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Степан Москвитин быйыл, сүрүннээн, ыччаты үлэнэн хааччыйыыга, ордук чуолаан тыа сиригэр, хотугу улуустарга, үлэ барыаҕын бэлиэтээн туран: “Манна сүрүн болҕомтобутун профессиональнай үөрэхтээһиҥҥэ, промышленнай тэрилтэлэргэ олохтоох каадырдары үлэлэтиигэ ууруохпут. Үлэтэ суох 3000 киһи үөрэниэҕэ. Олунньу ортотуттан саҕалаан үөрэхтэр саҕаланыахтара. Ону сэргэ, олохтоох каадырдары промышленноска сыһыарыыга 21 тэрилтэ кыттыаҕа. Холобур, “АЛРОСА” хампаанньа Үөһээ Муунатааҕы алмаас баайдаах сиригэр алта улуустан 598 үлэһити ылар былааннаах”, — диэн кэпсиир.
Баһаарга үлэлээбит харчыбыт хаһан кэлэр?
“Бүлүүгэ былырыын ойуур баһаардара тураннар, уустук сайын ааспыта. Баһаарга үлэлээбит дьоммутугар хамнастара билигин да улахан аҥара төлөнө илик”, — диэн иһитиннэрэр Бүлүү улууһун Чочу нэһилиэгин баһылыга Петр Белоусов.
Маннык хартыына Бүлүүгэ эрэ буолбакка, атын улуустарга эмиэ баар. Ойуур сыһыаннаһыытыгар департамент салайааччыта Вячеслав Попов: “Өрөспүүбүлүкэ өттүттэн эбэһээтэлистибэ барыта толоруллубута. Федеральнай бүддьүөттэн төлөнүөхтээх иэс сылдьар”, — диэн этэр. Онуоха Егор Борисов бу боппуруоһу федеральнай таһымҥа таһаарар наадатын бэлиэтээтэ.
Баһаарынай чааска өссө биир сытыы боппуруоһу Сунтаар Элгээйитин баһылыга Гаврил Яковлев туруорда. “Улуустар баһаарынай чаастара аҕыйах сыллааҕыта судаарыстыбаннай бас билиигэ киирбиттэрэ. Ол эрээри үбүлээһин кыаллыбакка, сорох муниципальнай тэриллиилэр харчы көрөн, баһаарынайдары үлэлэтэ олороллор. Бу хаалбыт чаастар хаһан судаарыстыбаннайга көһүөхтэрэй?” – диэн ыйытар кини.
Манна Нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Зайцев хоруйдуур.
— 2015 с. баһаарынай чаастар муниципальнайтан судаарыстыбаннайга көспүттэрэ. Уопсайа 72 эбийиэк көһүөхтээҕиттэн 30-та ылыныллыбыта. Онтон хаалбыт 42 эбийиэк билигин уочаракка турар. Докумуоннара барыта оҥоһуллубута. Манна 30 мөл. солк. ирдэниллэр. Үп министиэристибэтин кытары үлэлэһэн быһаарыахпытын наада, — диэн бэлиэтиир. Ил Дархан кэмитиэккэ уонна министиэристибэҕэ анал сорудахтары биэрдэ.
Баан уонна интернет
“Сбербаан” нэһилиэнньэлээх пууннартан кассатын суох оҥоруоҕуттан, дьон-сэргэ олус эрэйдэннэ. Бу ордук хотугу улуустарга уонна киин сиртэн ыраах, суола-ииһэ суох нэһилиэнньэлээх пууннарга сытыытык турар. Маны быһаарыыга Сибээс министиэристибэтэ хас да бааны кытары үлэлэспитэ. Миниистир Александр Борисов: “Билигин “Сибээсбааны”, “Почтабааны” кытары үлэлэһэбит. “Почтабаан” 28 түннүгү арыйан олорор. Быйыл уонна эһиилги сылга баан почта бары отделениеларыгар «анал түннүктэри» арыйар былааннаах”, — диэн иһитиннэрдэ мунньах кэмигэр.
Сибээс министиэристибэтэ манна даҕатан, өрөспүүбүлүкэҕэ оптоволокно ситимин тардыы күргүөмнээхтик бара турарын эттэ. Интернет саҥа ситимэ быйыл сайын Сунтаарынан Ньурбаҕа тиийиэхтээх. Онтон салгыы Үөһээ Бүлүүгэ, Бүлүүгэ. “Бастаан улуус кииннэригэр киириэҕэ. Онтон нэһилиэктэргэ салгыы толкуйдаан барыахпыт”, — диэн бэлиэтиир Александр Ильич нэһилиэк баһылыктарын ыйытыыларыгар.
Ким да олорбот
“Биһиги улууспутугар ким да олорбот кыбартыыралаах кураанах кэриэтэ турар дьиэлэр бааллар. Зырянкаҕа, Үөһээ Халымаҕа, Угольнайга. Быйыл коммунальнай өҥөҕө 1,2 мөл. солк. иэстээхпит. 2009 с. саҕалаан түөртэ оптимизацияҕа ыыппыппыт эрээри, кыһалҕаттан тахсыбатыбыт. Маннык иэстэн иэскэ салгыы олорор кыахпыт суох”, — диэн иһитиннэрэллэр үөһээ халымалар.
Маннык кыһалҕа хотугу улуустарга үгүстэригэр баар. Дьиэ-уот, коммунальнай хаһаайыстыба миниистирэ Данил Саввинов бу боппуруоһу быһаарыыга Депутатскайга үчүгэй уопут баарын иһитиннэрдэ. Депутатскайдар хас да дьиэни оттубакка, кыбартаал дьонун барыларын биир дьиэҕэ көһөрбүттэр. Онон быйылгыттан саҕалаан хотугу улуустарга кураанах турар дьиэлэри бэрээдэктиэхтэрэ.
Түмүк
Түмүктээн эттэххэ, Ил Дарханы кытары көрсүһүү бэрт сэргэхтик ааста. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, баһылыктар “олбуорум алдьанан турар”, “уулуссам кирдээх” диэн биирдиилээн кыһалҕанан барбакка, маннык улахан мунньахха үгүс нэһилиэги хабар боппуруостары таарыйдылар. Этэргэ дылы, боппуруостары түмэн, кыһалҕаны “буурдаан ыстаннылар”. Итинэн кинилэр элбэҕи ситистилэр.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru,
Мария ВАСИЛЬЕВА хаартыскаҕа түһэриилэрэ.