Кулун тутар 29 күнүгэр Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтин – муниципалитеттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин ассоциациятын ахсыс сийиэһэ ыытылынна.
edersaas.ru
Сийиэскэ Ил Дархан Айсен Николаев, өрөспүүбүлүкэ Бастакы бэрэсидьиэнэ – Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Михаил Николаев, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Федот Тумусов, Ил Түмэн дьокутааттара, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара кыттыыны ыллылар.
Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическэй сайдыытын бары хайысхаларын таарыйан, олохтоох салайыныы уорганнарын иннилэригэр турар сүрүн соруктар тустарынан улахан этиини оҥордо.
Эппиэтинэс үрдүк кирбиитэ
Ил Дархан, бастатан туран, баһылыктар эппиэтинэстэрин туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Эһиги норуотунан талыллыбыт, дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас сылдьар итиэннэ миэстэҕэ эппиэтинэһи сүгэр былаас уоргана буолаҕыт. Уопсастыбаҕа, биисинэскэ тирэҕирбэккэ, бүддьүөт эрэ харчытыгар найыланыы сайдыыга тиэрдибэт. Биһиги бары үлэҕэ сыһыаммытын уларытан, эппиэтинэс үрдүк кирбиитин ылынан, нэһилиэнньэ олоҕо туруктаах, куттала суох уонна дьоллоох буоларын ситиһэргэ үлэлиэхтээхпит.
Соторутааҕыта тахсыбыт уопсастыбаннас уордайыытын төрүөтүнэн миграннар буруйдарыттан үөскээбит омугунан атааннаһыы буолбакка, нэһилиэнньэ үлэтэ суоҕа, дохуот намыһаҕа, урбааны кыаһылыыр кыһалҕа элбэҕэ, хоруупсуйа үөскээһинэ буоларын билиниэхтээхпит уонна туоратарга ылсыахтаахпыт. Онуоха сөптөөх боломуочуйа, кыах, саамай сүрүнэ, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун эрэлэ биһиэхэ баар диэтэ.
Дьарыктаах буолуу
Статистика чахчытынан, 2018 сыл түмүгүнэн, отутугар диэри саастаах ыччат 30 %-а үлэтэ суох. Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтигэр олохтоох салайыныы уорганнарын кытары ыкса үлэлииргэ, тустаах министиэристибэлэр идэҕэ үөрэтэр куурустары тэрийэллэригэр дьаһаллары биэрдим. Өрөспүүбүлүкэ хас биирдии үлэтэ суох олохтооҕо учуокка ылыллыахтаах уонна, саамай сүрүнэ, үлэҕэ бастакынан ылыллыахтаах диэтэ. Улуустарга ырыынак эйгэтин баһылааһын ситэтэ суоҕунан, араас харгыстары үөскэппэккэ, бэйэ дьыалатын тэриниэн баҕалаахтары өйүүргэ эттэ.
Сири – үлэлиир дьоҥҥо
Ханна да сырыттахха, сир 1990-с сылларга үллэһиллибитинэн сүөһү-сылгы ииттиэн баҕарар дьоҥҥо сир суоҕун туһунан этэллэр. Айсен Николаев бу кыһалҕаны төрдүттэн быһаарда. Муниципальнай бас билиигэ сылдьар баайы-дуолу, сири-уоту үлэни-хамнаһы тэрийэр дьоҥҥо уһун болдьохтоох арендаҕа биэриэххэ, сирдэрин туһаммат дьонтон сири суутунан ылар үлэни саҕалыахха диэтэ.
Оҕо саадын, оскуола, балыыһа о.д.а. муниципальнай тэрилтэлэргэ эти, үүтү, оҕуруот аһын атыылаһыы кээмэйин үрдэтэн иһэргэ, онон бэйэбит табаары оҥорооччуларбытын өйүүргэ ыҥырда.
Хотугу улуустар нолуоктан босхолоноллор
Ааспыт сылтан Арктика улуустарын уонна тыа сирин урбаанньыттара саамай ирдэниллэр нолуогу судургутуллубут эрэсииминэн төлүүллэр.
Ырытыы бу көмө улахан көдьүүстээҕин көрдөрбүтүн учуоттаан, Ил Дархан хотугу (Абый, Анаабыр, Аллайыаха, Аллараа Халыма, Булуҥ, Дьааҥы, Муома, Орто Халыма, Өлөөн, Усуйаана, Үөһээ Халыма, Эбээн Бытантай, Эдьигээн) улуустарын олохтоохторун тырааныспар нолуогуттан босхолуур туһунан сокуон барылын бэлэмнииргэ дьаһайбытын эттэ, бу улуустар дьаһалталарыгар физическэй сирэйдэри бас билии уонна сир нолуоктарыттан босхолуулларыгар көрдөстө. Кинилэр ылбатах дохуоттара бүддьүөттэн толуйулларын быһаарда.
Хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү
Быйыл бу бырагыраама иккис түһүмэҕэ саҕаланна. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1 140 тыһыынча кв. м иэннээх (ааспыттан 2,5 төгүл элбэх) хаарбах дьиэ көтүрүллэн, 51 тыһыынча киһи саҥа дьиэлэргэ көһөрүллүөхтээх. Ордук элбэх дьиэ Алдан, Ленскэй, Нерюнгри, Мииринэй оройуоннарыгар, Дьокуускайга көтүрүллэрин, улуустар кииннэригэр эмиэ балачча дьиэ баарын этэн туран, Айсен Николаев ааспыт өттүгэр Серебрянай Бор бөһүөлэгэр тахсыбыт алҕас хатыланыа суохтааҕын санатта.
Миэстэҕэ үлэни-хамнаһы кэмигэр тэрийэр, ону таһынан уопсастыбаннай сирдэри эмиэ оҥорон, куораттар эйгэлэрин төрдүттэн тупсарар соругу туруорда.
Тыа сирин тутуута
Улуустарга, нэһилиэктэргэ толору хааччыллыыны киллэрии, уопсастыбаннай сирдэри тупсарыы кэлимник, национальнай бырайыактарга уонна тыа сирин сайыннарыы бырагырааматыгар тирэҕириэхтээҕин эттэ.
Нэһилиэктэр баһылыктарыгар бөһүөлэктэри тутуу уо.д.а. курдук стратегическэй докумуоннары ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэн оҥорорго итиэннэ инвестордары көрдөөһүҥҥэ Сайдыы институтун, Компетенция киинин кытары ыкса үлэлэһэргэ сүбэлээтэ. Бу сулууспалар муниципальнай бырайыактары өйүүргэ, арыаллыырга ананан тэриллибиттэрин санатта.
Бөх реформата
Экологияҕа куттал суох буолуутун хааччыйарга 2024 сылга диэри бөҕү таҥастыыр үс комплекс (Дьокуускайга, Мииринэйгэ, Нерюнгрига), улуустарга 20 бөҕү наардыыр, бөҕү мунньар 35 эбийиэктэр оҥоһуллуохтаахтар. Олохтоох дьаһалталар бу үлэҕэ кыттыһалларын, тулалыыр эйгэни харыстыыр дьаһаллары тэрийэллэрин ирдээтэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэгийиэннээҕи оператордары кытары олохтоох тэрилтэлэр хампаанньалар кыттыһан үлэлииллэрэ атын эрэгийиэннэргэ суоҕун эттэ, ити биһиэхэ «бөх реформатын» боппуруоһун быһаарарга тирэх буолуоҕун бэлиэтээтэ.
Национальнай бырайыактарынан үлэ күүһүрэр
Ил Дархан бэрэсидьиэн Владимир Путин көҕүлээбит национальнай бырайыактарын олоххо киллэриигэ баһылыктар болҕомтолорун өссө төгүл туһаайда.
Бу бырайыактарынан көрүллэр үп төһө көдьүүстээхтик туһаныллара баһылыктартан тутулуктанар диэтэ. «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах массыына суола» бырайыагынан быйыл Дьокуускайга 25 килэмиэтир усталаах суол оҥоһулларын, «Үөрэхтээһин» бырайыагынан элбэх оскуоланы тутар, оҕо саадтарыгар биэс тыһыынчаттан итэҕэһэ суох миэстэни тэрийэр сорук турарын, оскуолалары тутууга чааһынай инвестордары тардыы салҕанарын, бу бырагырааманан өрөспүүбүлүкэҕэ 13 эбийиэк үлэҕэ киирбитин кэпсээтэ.
Ыраах улуустарга эмчит тиийбэтэ баар суол. Онон баһылыктар ХИФУ мединститутун, мэдиссиинэ кэллиэһин кытары үлэлэһэн, сөптөөх олорор усулуобуйаны тэрийэн, үрдүк уонна анал орто үөрэхтээх каадырдарынан хааччыллыы боппуруоһун быһааралларыгар эттэ.
Элбэх оҕолоохторго көмө
Биэс уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллар дьиэлэрин-уоттарын тупсарыыга туһуламмыт бырагыраама үбүлээһинэ суох буолан, 2017 сылтан үлэлээбэтэҕэ. Көмөнү ылыахтаахтар испииһэктэригэр күн бүгүн 1760 ыал баар.
Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ быйыл бу сыалга 100 мөлүйүөн солкуобайы көрбүтүн эттэ, ону таһынан уочараты суһаллык хамсатар туһугар эбии 250 мөлүйүөнү үбүлээҥ диэн бырабыыталыстыбаҕа сорудахтаабытын иһитиннэрдэ.
– Улахан оҕолоро 23 сааһын туолбут ыаллары уочараттан таһаарар туһунан урукку уурааҕы сыыһанан ааҕабын. Элбэх оҕолоох ыаллары өйөөһүн мин биир саамай өрө тутар хайысхам, – диэтэ.
* * *
Сийиэс дэлэгээттэрэ өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтин – муниципалитеттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин ассоциациятын Сэбиэтин кэккэ сылларга салайбыт Жатай баһылыга Анатолий Кистеневка үтүө суобастаах үлэтин иһин махтаннылар итиэннэ Сэбиэт саҥа бэрэссэдээтэлинэн «Таатта улууһа» МТ баһылыга Михаил Соровы таллылар.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru