Бүтэйдээх олохтооҕо, алгысчыт, сэрэбиэйдьит уонна көрбүөччү Варвара Федорованы кытта быйыл муус устар саҥатыгар «Сырдыкка сирдиир алгысчыт» диэн кэпсэтиим кэнниттэн, «төлөпүөнүн ыыт» диэн, батсаабым оргуйа түспүтэ.
edersaas.ru
Сыстыганнаах дьаҥынан сибээстээн, дьиэҕэ олоруубут бастакы күннэрэ этэ. Үгүс киһи санаата түһэн, тууйуллан барыытыгар чараас эйгэлээх киһи сүбэтэ олус наадата биллибитэ. Ол кэмтэн ыла номнуо тоҕус ый ааста.
Бүгүн алгысчыт Варвара Федорованы кытта ааҕааччыларбыт көрдөһүүлэринэн сылы түмүктээн, эмиэ кэпсэтэбит.
Дьоҥҥо уоскулаҥ кэллэ
— Варвара Николаевна, быйыл саас биһиги хаһыаппытыгар биэрбит интервьюҥ кэнниттэн дьон төһө эрийбитэй?
— «Саха сирэ» хаһыаттан билэн эрийэбит» диэн, бэрт элбэх киһи төлөпүөннээбитэ. Ордук хоту уонна Бүлүү улуустарыттан хаһааҥҥытааҕар да эрийдилэр. Онон дьон хаһыаты да, «Эдэр саас» саайты да наһаа аҕаллар эбит.
— Быйыл, төһө да уустук буоллар, хайдах сыл ааһан эрэрий?
— Куһаҕана суох сыл ааһан эрэр диэн бэлиэтиэм этэ. Бастатан туран, дьоҥҥо уоскулаҥ кэллэ. Өйү-санааны сааһылыырга тоҕоостоох кэм үөскээтэ. Урукку сылларга дьиэни-уоту умнан туран, үлэҕэ үлүһүйүү баара. Билигин дьиэҕэ олорор кэмнэригэр үгүс дьон дьиэлэрин-уоттарын көрүннүлэр, тардыннылар. Ол курдук, дьиэ бөҕө тутулунна. Тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбаҕа болҕомто уурулунна.
Оттон ыарыы-дьаҥ чааһыгар, кэлиэхтээх кэллэҕэ диибин. Хайдах эмискэ кэлбитэй да, оннук ааһыаҕа. Улахан долгуна ааста. Дьон бу дьаҥы салгыы чэпчэкитик аһарыныахтара. Аһара айманымыахха наада. Саамай үчүгэй эмп салгын буолара билиннэ. Дьон окко-маска ордук чугаһаата. Ол курдук, химия эмтээҕэр, айылҕа отугар-маһыгар охтуу баар. «Сахабыт сирэ айылҕата үчүгэйиэн!» — диэччи үгүс. Дьон ис кута бөҕөргөөтө, эньиэргийэтэ уһугунна.
Соҕотохсуйбут киһи үксээтэ
— Быйыл, урукку сылларга тэҥнээтэххэ, эйиэхэ тахса сылдьа сылдьыбыт дьонтон эр киһи элбэх дуу, дьахтар дуу?
— Уруккутааҕар эр киһи элбэҕэ соһутта. Эр киһи дьиэ кэргэн туллар тутааҕа буоллаҕа. Онон ханнык массыынаны ыларга, дьиэ, гараас туттар сиргэ тиийэ сүбэ көрдүүллэр. Бохсуунан да сибээстээн буолуо, дьиэҕэ олорон, дьон наһаа соҕотохсуйбут. Атах тэпсэн олорон кэпсэтиигэ наадыйаллар эбит. Инньэ гынан, ирэ-хоро кэпсэтэн-ипсэтэн, көхсүлэрэ кэҥээн, санаалара сырдаан, аҕыйах чааһынан олох атын дьон буола түһэллэр.
Сүрүннээн туох эрэ кыһалҕалаах, олоххо муммут-тэммит эбэтэр ханнык эрэ үлэни ылсыбыттара табыллыбатах дьон санаалара түһэн эрийэллэр, кэлэллэр. «Олох манан бүппэт» диэн кэпсэтиибитин саҕалыыбын. «Оннук гыннаххына итинник, инник гыннаххына маннык буолар, санааҕын түһэримэ» диэн ыйан-кэрдэн, сүбэлээн биэрэбин. Ол оннук сүбэни дьон ордук ылынар. Кэрэхсэбиллээҕэ, ыччат сырдыкка тардыһыыта үксээтэ. Ол курдук, быйыл сүрүннээн ыччат дьон миэхэ үгүстүк сүбэ көрдөөтүлэр.
Айылҕалаах ыччат баар буолла
— Көрсүбүт дьоҥҥуттан уонна быйыл тугу ордук сэргээтиҥ?
— Бэрт элбэх айылҕалаах ыччат тахсан эрэрин бэлиэтиэм этэ. Ордук өбүгэ ситимин кытта кэпсэтэр дьон бааллар эбит. Ол курдук, төрүттэриҥ, олорон ааспыт чугас аймах дьонуҥ сыыһаларын хатылаабатыҥ туһугар араас кэпсэтиини ыыталлар. Оннук дьон миэхэ бэйэлэрэ санаа атастаһа кэлэ сылдьыбыттара. Кинилэр Дьокуускайга олорор нуучча дьоно. Эн төрүттэргэр туох сыыһа-халты баарын үөрэтэллэр эбит. Аны Эдьигээҥҥэ олорор биир айылҕалаах киһи баар. Бу киһи эн өбүгэлэргин кытта кэпсэтэр уонна онно алгыс тириэрдэр эбит. Төрүттэргэр ким тугунан ыалдьыбытын булар.
— Кинилиин хайдах билсибиккитий?
— Эдьигээҥҥэ быйыл күһүн дьон сүппүтэ. Онно көмөлөһүннэрээри эрийэ сылдьыбыта. Уопсайынан, быйыл хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи сүтэн, миэхэ үксүгэр көмө көрдөөн эрийдилэр. Быйылгы дьаҥы киһи-киһи араастык ылынна. Муунтуйуу, санааҕа-онооҕо ылларыы үгүс. Тыа сиригэр уоскуйаары диэн дьиэттэн тыаҕа тахсан баран эбэтэр атын дэриэбинэҕэ баран иһэн сүтүү үгүс. Куоракка курдук оннук түбэлтэ биллэ охсубат буоллаҕа. Үгүс киһини кытта кэпсэппит буолан этэбин. Дьолго, этэҥҥэ көстөллөр.
Ыал арахсыыта үгүс
— Дьону кытта кэпсэтииттэн тугу чаастатык көстөр түгэн диэн бэлиэтиигиний?
— Быйыл ыал арахсыыта элбээтэ. Өйдөспөт өрүт элбэх. Икки өттүттэн – дьахтар да өттүттэн, эр да киһи өттүттэн эрийэллэр. Кэпсэтэн иһиттэххэ, наар бэйэлэрин эрэ саныыллара көстөр. Кинилэр икки ардыларыгар оҕо дьылҕата баарын туһунан санаан да көрбөттөр. Оҕолоох дьону «арахсыҥ» диир уустук.
— Дууһаны хайдах «эмтиигиний»?
— Киһиэхэ (омугуттан тутулуга суох) ордук тиийимтиэ – алгыс. Дьон бэйэлэрин уонна дьиэлэрин ыраастаталлар, алҕаталлар. Алгыстаммыт киһи барытыттан харысхаллаах буолар: ыарыыттан да, санаа түһүүтүттэн да, дьон ордук саныырыттан да.
— Хайдах ыраастыыгытый?
— Буруолатабыт, хомустуубут, чуораанныыбыт. Бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар хомустара, чуорааннара иччилэнэр. Бэйэтэ кэпсиир буолар. Чуораан, хомус киһиэхэ ордук сысталлар. Киһи ис кутун көннөрөн биэрэр дьоҕурдаахтар. Кыраттан тымтыы билигин олус наадалаах иммунитеккын олох күүскэ эһэр. Сүрүнэ, «оннук диэбитэ, маннык диэбитэ» диэн ис куккун хамсатымыаххын наада.
Өһүргэннэххинэ, алгыста эт
— Урукку кэмҥэ киһи син онон-манан түргэнник аһарынар эбит буоллаҕына, бу дьаҥ үгүс киһи уйулҕатын ыһан кэбистэ…
— Кыраттан да тымтан, санаалара түспүтүн бэйэлэригэр мунньан иһэллэр. Ол баар куттала. Итинник түгэҥҥэ киһини ханнык баҕарар ыарыы түргэнник ылар (иммунитет диэн ол буоллаҕа). Оннук туруктан тахсыыга биир олус үчүгэй сүбэ баар. Кыыһырыаҥ, тымтыаҥ оннугар ол өһүргэммит киһигэр утары алгыс этиэххин наада. «Кини саҥарбытын мин ылыммаппын, көнөрүгэр баҕарабын, үтүө сүнньүлээх буоллун» диэн бэйэтин сирэйигэр буолбакка, эн искэр этэҕин. Итинник гыннаххына, түргэнник аһарынаҕын, хомойбутуҥ, санааҕар туппутуҥ симэлийэн хаалар. Оттон кыыһыран, тымтан бардаххына, бэйэҥ ис куккун чарааһатан, эн саҕа атаҕастаммыт курдук суох буолар.
Быһа этии киһи ыырын бүөлүүр
— Дьон уонна туох санаалаах эйиэхэ тахсарый?
— Дьиктитэ баара, киһини быһа этии олоҕун ыырын бүөлээн кэбиһэр түбэлтэтэ үгүс эбит. Холобура, биһиги саҕана, сорох учуутал оҕону: «Эн, ыанньыксыт оҕото, хотонтон ыраатыаҥ суоҕа», — диирэ. Оннук быһа этэн, сабыллан хаалбыт дьон үгүс. Хомойуох иһин, үксүгэр кэпсэтиибит онтон саҕаланар. «Тугум да табыллыбат» диэн үҥсэргээҥҥин, суолгун эмиэ сабан кэбиһэҕин.
Сырдык санаа сыдьаайдын!
— Кэлэр сыл, эн санааҕар, хайдах буолуоҕай?
— Оҕус сыла куһаҕаны түстээбэт. Түһүү-тахсыы ханна барыай? Олох буоллаҕа. Тэрилтэ аайы сарбыйыы үгүс буолуоҕа, үп-ас өттүгэр уларыйыы баар. Өлүөнэ муостатын тутуута саҕаланыаҕа. Миэхэ ол тутууга кэлиэхтээх дойду куораттарыттан эдэр дьон кэлэ сылдьыбыттара. Сахалыы алгыс ылан барбыттара.
— Ааҕааччыларбытыгар Саҥа дьыллааҕы баҕа санааҥ.
— Тахсар күҥҥүт таһаарыылаах, үүнэр күҥҥүт үөрүүлээх буоллун диэн алгыһым үтүөтүн анаатаҕым буоллун! Үс куккут түмүллэн, сүргүт күүһүрэн истин, сырдык санаа сыдьаайдын. Алгыстаах алаһа дьиэҕит алыптаах саҥанан чугдаара туолуохтун. Түбүктээх үлэҕит-үөрэххит үтүө түмүктэрдээх буоллун. Тумуу-сөтөл тумуннун, дьаҥ-дьаһах дьалбарыйдын. Дьол уйгутун чорооно мэлдьи толору буоллун. Саныыр санааҕыт барыта туоллун, айаҥҥыт аартыга арыллан иһиэхтин. Үрүҥ күн үтүөтүн тутуһан, этэҥҥэ дьоллоохтук олоруҥ. Дом! Дом! Дом!
Eлена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru