Иннокентий Васильев-Лэгэнтэй сценарийынан суруллубут «Бөртөлүөт» диэн уус-уран киинэҕэ сылдьан баран санаабын үллэстэргэ сананным. Лэгэнтэйи сорохтор көрөөччүнү кэрэхсэтэр ырыаһыт эрэ быһыытынан билэбит. Ону баара «Хайа Сахата» дэнэр уолан киһибит өй-санаа өттүнэн сайдан, туспа көрүүлээх, санаалаах-толкуйдаах дуолан киһи буолан, барҕара сайдан эрэрэ соһуччу үөртэ.
edersaas.ru
Лэгэнтэй кэпсээнин, дьиҥэр, суруйбута ырааппыт эбит. Ыраах тайаан сытар тыа сирин олоҕун кыһалҕаларын кини тус бэйэтэ этинэн-хаанынан билэр буолан, санаатын кырдьыктаахтык, итэҕэтиилээхтик суруйбут. Киинэ сүнньүнэн тыа сиригэр балысхан сайдыы, аныгы олох дьайыытын, содулун Лэгэнтэй биир ыал, дэриэбинэ олоҕун оҥкулугар бэрт сытыытык көрдөрдө. Бу киинэ тоҕоостоох кэмҥэ киэҥ араҥаҕа тахсан, үгүс киһини толкуйдатта. Ол да иһин, араас таһымнаах күрэхтэргэ бэлиэтэниэн бэлиэтэммит эбит диэтим.
Аан дойдуга да буолар быһыы-майгы туоһулуурунан, бу аныгы сайдыылаах олох, мөккүөрэ суох, төһө эмит үтүө өрүттэрдээҕин да иһин, олохпут укулаатыгар төннүбэт, эргийбэт уларытыылары киллэрэн, ардыгар мөкү содуллаах. Ол курдук, үөрэҕирии, билии-көрүү балысханнык сайда турар кэмигэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын-өстөрүн сүтэрэн, сиртэн симэлийэр дьылҕаланаллара баар суол. Киһи аймах үөрэҕи, сайдыыны батыһан киин сиргэ талаһан, үгүс тыалар, сирдэр-уоттар иччитэхсийдэхтэрэ, ыччат дьон төрүт өбүгэлэрин сирдэриттэн-уоттарыттан тэйэн, дьоннорун-аймахтарын, айылҕаны кытары ситимнэрин сүтэрэн, улахан куораттарга ардыгар муммут-тэммит кэриэтэ да сылдьаллара эмиэ олоххо баар… Бу айгырааһын аҕыйах ахсааннаах норуокка, ойдом сытар сирдэргэ охсуута өссө биллэр-көстөр буоллаҕа.
Киинэҕэ эдэр уол Ваня (Олоҥхо тыйаатырын артыыһа Гаврил Менкяров) куораттан эдэркээн кэргэнин (Олоҥхо тыйаатырын артыыската Инга Леонова), уу кыһыл оҕотун уһук хоту олорор дьонугар билиһиннэрэ-көрүһүннэрэ илдьэ кэлэр. Хоту сир тыйыс эрээри, бэрт эриэккэс кэрэ айылҕата бу куоракка үөскээбит эдэр кыыс уйуҕатын долгутта да, абылаата да. Ваня ийэлээх аҕата (Саха тыйаатырын артыыстара Ефим Степанов, Наталья Степанова) ис киирбэх тыа дьоно буолан, кийииттэрин ытыс үөһэ түһэрэн, сиэннэрин, оҕолорун истиҥник бүөбэйдээн олус сылаас тыыннаах дьиэ кэргэн эйгэтин үөскэтэллэр.
Дьоруойдары аттаран туруорууга эмиэ туспа көрүү баар диибин. Ол курдук, Ваня кэргэнэ куоракка улааппыт атын омук кыыһа эрээри, сахалыы бэркэ саҥарар. Бу дьүөрэлэһии — саха дьонун олоҕор аныгы олох дьайыыларын, уларыйыыларын тоһоҕолоон бэлиэтээһин.
Иннокентий Васильев-Лэгэнтэй киинэ эйгэтигэр бэрт дохсуннук уонна уратытык киирдэ. Ону ааһан саха киинэтигэр, быһыыта, маҥнайгынан ыраас таптал имэҥин, чыпчаалын бу эдэр ыал хоонньоһоллорун түгэнин көрдөрөн, күүстээх иэйиинэн көрөөччүлэрин илгийдэ.
Эдэр ыал кырачаан киһилэрэ ыалдьан ыксал, ыгылыйыы олус күүскэ бэрилиннэ. Ытаа да, ыллаа да — тугу да көмөлөһөр кыах суоҕуттан хас биирдиибит хараастан олордубут. Ол курдук, тыа сирэ айгыраан да олорор эбит диигин. Ама эмп-том кэлиэ дуу, сибээс баар буолуо дуу? Эн бэйэҥ кыһалҕаҕын кытары бу туруу бараан дойдуга суос-соҕотоҕуҥ кэриэтэ эбиккин. Тулаҥ чымаан таас хайалар очуостара, өрө оргуйа сытар сүүрүктээх өрүс, киһи санаата сабардаабат тайҕата. Ваня оҕотун быыһыыр баҕаттан бу тыйыс айылҕаны кытары туруулаһарга холонор, сатыы оройуон киинигэр тиийэн көмө көрдүүргэ сананар. Дьэ, хорсун санаа диэтэҕиҥ.
Киинэ саҕаланыаҕыттан бэрт сэргэх, ол эрээри киһи туохтан эрэ дьиксинэ-сэрэнэ, ытырыктата олорор. Ону барытын талааннаах оператор Семен Аманатов айылҕа тыйыс, сэдэх көстүүлэринэн, ону күүһүрдэн биэрэр тыаһынан-ууһунан, доҕуһуолунан ситистэ. Кэрэни таба көрөр, кэрэхсиир кыраҕы харахтаах, көрүүлээх бу Семен Аманатов курдук дьоннордоохпутунан киэн туттуох тустаахпыт.
Ол курдук, оҕо ыалдьыбытыгар хара суор хааҕырҕаан кэлэн оҕо биһигин өҥөйбүтүгэр, уйулҕам хамсыы сыста. Оҕону аһыннахпыан… Ыар дьылҕалаах оруолга бу кырачаан киһини тоҕо да дьоно киинэҕэ устарга сөбүлэспиттэрэй диэн санаалаах олордум. Ол курдук, өлүү-сүтүү тыына, олох туһугар туруулаһыы олус ылыннарыылаахтык уһуллубуттар. Ол эрэн, көрөөччүлэрин үөрдэн, оҕобут өрүтүннэ.
Ваня ууга былдьанна диэн ыар сурах дэриэбинэни тилийэ тарҕанна, дьон күргүөмүнэн көрдөөн көрдүлэр да булбаккалар, дьылҕа тыйыс уурааҕын Ваня төрөппүттэрэ, саха дьонун сиэринэн, бэрт сэмэйдик ылыннылар. Кинилэр кийииттэрин, сиэннэрин тустарыгар буолан, кинилэри бүөбэйдээн аһыыларын мүлүрүтүнэн олохторун салгыыллар.
Дьиҥнээх таптал тугу баҕарар кыайар аптаах күүстээх буоллаҕа! Ваня хабараан быһыыга-майгыга айылҕа эрэ оҕото буолан тыыннаах хаалла. Кини тайҕаҕа хайа быыһыгар хататынан уот саҕан, кутаа оттон Үрдүк Айыыларга сүгүрүйэн, кинилэртэн көрдөһөн, элэ-была тылын эттэ, тыыннаах орто…
Киинэҕэ киһи кэрэхсиир биир ураты дьоруойа баар – ииримтийбит Петиккэ. Бу киһи дьиҥэр 10 сыл тухары авиацияҕа инженеринэн үлэлээбит эбит. Сэрэйдэххэ, үрдүк үөрэхтээх буолан эрдэҕэ. Эдэр сааһын, сыратын барытын дойдута силигилии сайдарын туһугар биэрбитин кэннэ, ыра санаа оҥостон дьоллоохтук олоруох бу тыата, уһук хотугу сирэ-дойдута барыта айгыраан, улугуран турдаҕа. Бу маны барытын киһи эрэ барыта тулуйбата чахчы. Инчэҕэй эттээх киһи барахсан санаата хараастан, устунан бу ииримтийэн да бардаҕа. Ол эрэн, кини билиитэ-көрүүтэ билигин да сөпкө дьаһаннар, дьонугар-сэргэтигэр туһалаах буолуон сэп этэ да… “Нет пророка в своем отечестве” дииллэр дии. Ол курдук, эмиэ бу Петиккэ курдук, мындыр билиилээх-көрүүлээх киһилээх эрээри, киин сиртэн аатыгар эрэ кыахтаах, ону-маны удумаҕалатар үлэһиттэринэн дэриэбинэҕэ телевидение биэриитин ситимин оҥотторо сатыыллар. Ол дьоммут тыа олоҕуттан тэйбит, куоратымсыйбыт дьон суол-иис суоҕуттан санаалара саппаҕыран, хараастан, уйаларыгар уу киирэн, бэйэлэрэ дьон өйөбүлүгэр наадыйар буолбуттар. Хата, алҕаска Петиккэни көрсөн, кыһалҕаларын этинэн, бу олохтоох киһи бэйэтэ ол телевидение ситимин моһуогун суох оҥордо. Дьэ, тоҕо биһиги бу аттыбытыгар баар дьоммутун сыаналыы, ытыктыы үөрэммэппитий?!
Сорох дьон киинэ ыарахан тыыннаах диир, тугунан бүппүтэ өйдөммөт да диэччилэр бааллар. Мин санаабар, бу Петиккэ хараҕа сырдаан, дьэҥкэрэн, ис-иһиттэн уоскуйан тугу эрэ ырааҕы көрөн толкуйдаан олороро инникигэ эрэл кыымын саҕар. Бу огдолуйбут дьылҕалаах киһи туохха эрэ сырдыкка талаһан, дьон-сэргэ ортотугар киһилии киэбин ыһыктыммакка олорон дьолу билэрин тэҥэ, тыабыт да сирэ сайдарыгар, тупсарыгар эрэл үөскүүр курдук. Сайдар суолу хас биирдии эҥэр тобулуон эрэ наада.
Ханнык баҕарар айымньы дьон дууһатын кылын таарыйан, толкуйдатар, долгутар, уйадытар, сүргэни көтөҕөр, билиини-көрүүнү хаҥатар, үөрэтэр буолар аналлаах. Мин санаабар, Лэгэнтэй уонна кини тула мустубут айар куттаах дьоммут бу айымньылара бары өттүнэн табыллыбыт диибин.
Бу киинэҕэ көстөрүн курдук олохтоох-дьаһахтаах уһук сытар дэриэбинэлэр дойдубутугар элбэхтэр. Ол эрэн, дьон ол ойуччу сытар түөлбэ сирдэргэ бэйэлэрэ уратытык дьаһанан, көрүнэн-истинэн ситиһиилээх, сайдыылаах олохтоммуттара эмиэ баар.
Хомойуох иһин, сорох сирдэргэ дьон сэлээннэһиитэ, найыланыыта, най барыыта эмиэ баар. Салайар былааһы хомуруйа-хомуруйа дьолу көрдөөн, үйэлээх олох укулаатын үрэйэн, киин сиргэ, куоракка талаһыы, ол кэннэ ускул-тэскил сылдьыы. Олохтоох салайааччылар ыччаты төрүт сиргэ олохсутар үлэни-хамнаһы сөптөөхтүк аттаран тэрийбэккэ, төрүт дьарыкпытын ынаҕы-сүөһүнү иитиини сайыннарбакка да хаалар түгэннэрэ үгүс. Дьиҥэр, суол эрэ суоҕа тыа сирэ сайдарын атахтыыр диэн татым санаа. Суол суоҕа ардыгар тыа сиригэр дьон түптээн олорорун хааччыйар. Мындыр салайааччылар былыр да, быйыл да айылҕа эргиирин таба суоттанан, дьаһанан олордохторо. Бу балысхан сайдыылаах кэмҥэ чуолаан саха дьоно тыабыт олоҕун харыстыах, сайыннарыах тустаахпыт. Тыа дьоно норуот тылын, сиэрин-туомун сүмэтин илдьэ сылдьан, норуот уратытын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тириэрдэр буоллахтара.
Киинэҕэ ол эҥээр сиргэ хаарыан баараҕай тутуулар-хаһаалар урусхалланан быраҕыллан тураллара көстөр. Бу төрүт олохтоох дьон хайа суолу тутуспуттарыттан эмиэ тутулуктаах. Хантан эрэ киин сиртэн тиэйэн-көтөҕөн аҕалан хааччыйалларын кэтэспэккэ бэйэбит эмиэ тугу эрэ оҥоро-таһаара, уһана-тэринэ, айа-тута сылдьарбыт ордук буолуо этэ.
Тыа сиригэр улааппыт буоламмын, киинэ ис хоһооно миэхэ олус чугас. Ол эрэн эппит санаабын бигэргэтэн, бэйэм төрөөбүт дойдум – эмиэ ойдом сытар Бүлүү уһук дэриэбинэтин 1 Күүлэтим туһунан этэн аһарыахпын баҕардым.
ххх
Айдааннаах 1990-с сылларга салайааччыларбыт сөпкө дьаһанан сылгыны, ынах сүөһүнү иитэр тэрилтэлэри эспэккэ, оттуур ходуһалары харайан, бу аныгы кэм ыҥырыктарыгар хоруйдаһар кыахтаах тиийэн кэллилэр. Аҕа баһылыкпыт Новиков А.П. уонна оҥорон таһаарар хаһаайыстыба салайааччыта Тутукарова Е.П. биир санаанан салайтаран дьон-сэргэ олоҕо биллэ тубуста, сайынна. Ол барыта тыа дьонун көлөһүннэрин толуйар хамнастаах үлэнэн хааччыйыы, үлэ усулуобуйатын аныгы олох ирдэбиллэринэн тэрийии, оҥоһуллар табаары батарыы.
Киинэҕэ көстөрүн курдук, эмиэ саас-күһүн суол быстар, айан-сырыы тохтуур. Ол эрэн, дэриэбинэ иһигэр тэтимнээх, баай ис хоһоонноох олох ситимэ быстыбат. Дэриэбинэм дьоно ырыаны-тойугу өрө туппут, үөрэххэ-билиигэ тардыһыылаах сэргэх дьон. Тулалыыр айылҕаны кытары алтыһан олоххо дьулуурдарын ыһыктыбакка уратытык дьаһанан, туораттан кэлэн оҥорон-дьаһайан биэрэллэрин кэтэспэккэ сайдыы суолун бэйэлэрэ тэлэйэн иһэллэр.
Биһиэхэ эмиэ бөртөлүөт көтөн тыаһаан-ууһаан барара ураты түгэн буолара. Араас таһаҕас, ас-үөл тиэйэллэрэ. Оҕо аймах ол бөртөлүөт түһэрин көрөөрү элбэхтэ сүүрбүппүт-көппүппүт.
Киинэҕэ олох билигин да баар дьэбэрэтин бэлиэтээн аастылар. Кыахтаах баай дьоммут норуокка, олохтоох дьоҥҥо дурда-хахха буолбакка, көмөлөспөккө бэйэ эрэ иннин көрүнэр, баайдарын-дуолларын хаҥатарга эрэ охтубут мөкү түгэннэрэ көһүннэ. Ол курдук, ыалдьыбыт оҕолоох эдэр ийэ көрдөһүүтүн ылыммат муус сүрэхтээх тойон-хаан киһи бөртөлүөтү дьаһайар муҥур ыраахтааҕы буолан биэрдэ. Эдэр ийэ барахсан ытаан да, ыллаан да кини санаатын булгуруппата… Туох уларытыай бу курдук тыйыс тыыннаах дьоммут санаатын?
Бу курдук, үгүс элбэх санааны саҕар олус дириҥ ис хоһоонноох киинэни көрөн дуоһуйдум. Лэгэнтэйгэ айар-тутар үлэтигэр ситиһиилэри, киэҥ аартыктары,үрдүк чыпчааллары дабайарыгар, саханы аар-саарга ааттатарыгар баҕарабын!
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан Антонина УСКЕЕВА