Самаан сайыммыт ортото буолан, өрөспүүбүлүкэбит үгүс улуустарыгар бааһынай хаһаайыстыбалар, СПКХ-лар үүттүгэннээх сайылыктарыгар үрүҥ илгэни үрүлүтүү үгэнэ буола турар. Сайылыктарга сарсыарда уонна киэһэ бостуук ынахтары “һайдыыр” саҥата, үөгүтэ ыраахтан иһиллэр.
Хаҥалас улууһун Улахан Ааныгар «Бөртө» сылгы собуота» ХЭУо бэркэ тэринэн үлэлии олорорун бары билэбит. Бу күннэргэ анаан-минээн бөртөлөргө тахса сырыттыбыт. Тэрилтэ кылаабынай зоотехнига Маргарита Макарованы көрсөн, кыстыгы этэҥҥэ туораан, күөххэ хайдах-туох үктэммиттэрин туһунан кэпсэттибит.
— Төһө даҕаны сай ортото буолбутун иһин, ааспыт кыстыгы хайдах туораабыккытын кылгастык кэпсээ эрэр.
— Саба быраҕан этэр буоллахха, этэҥҥэ кыстаабыппыт. Былырыын 2700 туонна оту бэлэмнээбиппититтэн өссө 100 туоннаны Мииринэйгэ баар “Новай сопхуоска” атыылаабыппыт. Тоҕо диэтэххэ, биһиги «Туймаада” агрохолдинг тэрилтэ иһинэн хаспыт даҕаны. Онон бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит. Барыта 1062 хороҕор муостаахпытыттан — 427‑тэ ынах. 78 сүөһүнү анаан-минээн эккэ диэн тутабыт. Уоннааҕылар ньирэйдэр уонна борооскулар. Ону тэҥэ, эккэ аналлаах боруода сүөһүлэрбит ньирэйдэрин сайын устата төлөһүтэн баран, күһүөрү кыһын идэһэлэнэбит. Үчүгэйдик төлөһүйбүттэрбит 120 киилэни үктээччилэр.
Биһиги племхаһаайыстыба буоларбыт быһыытынан, сыл аайы, ортотунан, 20 сүөһүнү уонна 20 сылгыны атыылыыбыт. Родословнайдарын көрөн, бэйэбитигэр ынах быһыытынан эмиэ хаалларабыт. Былырыын барыта 1250 туонна үрүҥ илгэни соҕотуопсук “Бөртө” СХПК-ҕа туттарбыппыт. Эмиэ биһиги тэрилтэбит буолар. Баларбыт билигин күн аайы сүөгэй, суорат, кэпиир, йогурт, иэдьэгэй уонна арыы астыыллар.
Быйыл эмиэ 1250 туонна үүтү туттарыахтаахпыт. Бэс ыйынааҕы туругунан, 422 туонна үүтү ыан туттардыбыт. Күҥҥэ, ортотунан, 4 туонна үүтү ыыбыт. Ордук от ыйын ортотун диэкиттэн саҕалаан атырдьах ыйыгар элбэх үүт ыаныллар. Манна, биллэн турар, сиэмэлээһин улахан оруолу ылар. Урукку өттүгэр ынахтарбыт үксүн саас төрүүллэрэ, алҕаһатан эрэ хойуккулар баар буолааччылар. Билигин былааннаан сиэмэлиир буоламмыт, ынахтарбыт сайын, күһүөрү төрүүр буолан, сылы эргиччи ыаталлар.
— Ынахтаргытын билигин хас сайылыкка ыыгыт?
— Үс сайылыктаахпыт: Уу Көхсө, Куһаҕас уонна Мондурах. Бэйэ-бэйэлэриттэн чугас-чугастар. Баларга үстүү ыанньыксыт, биирдии бостуук уонна ыанньыксыты солбуйааччылар үлэлииллэр. Ону тэҥэ, 324 ньирэйи туспа 6 киһи көрөр-истэр. Быйыл сааскы өттүгэр ардахтаах буолан, мэччирэҥ ото быдан көп.
— Өлүөнэ эбэҕэ баар киэҥ-куоҥ арыыгытыгар быйыл от үүнүүтэ хайдаҕый? Этэргэ дылы, өҥөйө сытан оттуугут. Ону тэҥэ, бу саас эбиискэҕэ диэн бааһыналарга тугу ыстыгыт.
— Арыыбытыгар быйыл от хаһааҥҥытааҕар да бэркэ үүнэн турар, түөрт биригээдэ киирэн оттуу сылдьар. Ону тэҥэ, икки биригээдэ үрэхтэргэ киирбитэ. Быйыл саас 416 гектар иэннээх сиргэ эбиэс, 154 гектарга суданскай оту (сенаж) уонна 100 гектарга подсолнух (сиилэс) ыспыппыт. Маарыын этэн аһарбытым курдук, сааскы өттө ардахтаах уонна бааһыналартан сааскы сиик көтө илигинэ, баттаһа ыспыт буоламмыт, үүнүү олус үчүгэй. Ааспыкка киирэн көрбүппүт бэрт этэ. Харыйалаах диэн үрэххэ 100 гектардаах бааһынаҕа 2020 сыллаахха элбэх сыллаах от сиэмэтин ыспыппыт эмиэ бэркэ нуоҕайбыт, быйыл 110 туонна оту ылыахтаахпыт. Онон быйылгы былааммытынан барыта 3200 туонна оту бэлэмниэхтээхпит.
— Сыспай сиэллээххит ахсаана ырааттаҕа буолуо. Хас үөрдээххитий?
— Билиҥҥи туругунан, 996 сыспай сиэллээхпититтэн — 514‑дэ биэ, 77‑тэ — атыыр, уоннааҕылара убаһалар, тыйдар, соноҕостор. Барыта 73 үөрдээхпит. Сыл аайы, ортотунан, 200 убаһаны идэһэлэнэбит.
— Тэрилтэ 90‑ча кэриҥэ үлэһиттээх. Этэргэ дылы, Улахан Ааны тутан олорор тэрилтэнэн буолаҕыт. Социальнай бакыат баар дуо? Үлэһиттэр орто хамнастара төһөнүй?
— Социальнай бакыат барыта баар. Икки сылга айан төлөбүрүн кытта куруорка сынньана барар путевкаларын кытта уйунабыт. Билигин орто хамнас 40 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Тыа сиригэр куһаҕана суох хамнас.
— Инники өттүгэр туох былаан баарын кыратык сэгэт эрэ.
— Уу Көхсө диэн сайылыкпытыгар ньирэйдэрбит турар пиэрмэлэрин саҥардыахпыт. Биэни ыыр базабытын Улахан Аан аттыгар чугаһатыахпыт. Анал күрүө-хаһаа тутуохпут. Ону тэҥэ, 100 миэстэлээх саҥа хотону тутар былааннаахпыт, оччоҕо сүөһүбүт ахсаанын өссө элбэтиэх этибит.
Үүтү астыыр сыахха
Үүт аһы астыыр сыахха тиийдим. Сарсыарда ыаммыт үүтү аҕалбыттарын хайыы үйэ “астаан-үөллээн” бүтэрбиттэр, туһаныллыбыт тэриллэри сыа-сым курдук сууйан-сотон, киэһээҥҥи ыам үүтэ кэлиэр диэри бэлэмнээн кэбиспиттэр. Онон барыта орун-оннугар дьаһаллан турар.
Сыахха технологынан үлэлиир Анна Олесова: «Билигин күҥҥэ, ортотунан, 4 туонна үүтү астыыбыт. Холобур, 250 киилэ сүөгэйи, 100–180 киилэ арыыны, 100–130 киилэ суораты уонна 50‑ча киилэ йогурт оҥоробут. Сыахха икки маастар, биир оператор уонна сайылыктартан үүтү тиэйэн аҕалааччы уонна биир сууйааччы буолан үлэлиибит. Сарсыардааҥҥы үүтү хайыы үйэ астаан бүтэрбиппит. Киэһэ өттүгэр үс сайылыктан ыаммыт үүт хойут кэлэр буолан, лаппа хойукка диэри үлэлиибит. Онон киэһээҥҥи ыам үүтүн үксүгэр сүөгэйдиибит эрэ», — диэн күннээҕи түбүгүттэн кылгастык кэпсээтэ.
Уу Көхсүгэр
Киэһээҥҥи ыам чугаһыырын саҕана Уу Көхсө диэн сайылыкка айаннаатыбыт. Улахан Аантан оннук-айылаах ыраах буолбатах эбит, чаас аҥаара курдугунан тиийдибит. Аара суолга ыамнарыгар баран иһэр ынахтары ситэн аастыбыт. Бостуук Семен Новоприезжай атын миинэн баран, кэннилэриттэн үүрэн иһэр.
Билигин Уу Көхсүн пиэрмэтигэр Раиса Борисова, Нина Анастатова, Анна Калининская ыанньыксыттыыллар. Ону тэҥэ, учуотчугунан Евдокия Трофимова үлэлиир.
Ыстаарсай ыанньыксыт, Улахан Ааҥҥа кийиит Раиса Борисова: «Үс буолан ыанньыксыттыыбыт. Биир солбуйааччы ыанньыксыт баар. Үһүөн күн аайы иккилиитэ 36‑лыы ынаҕы ыыбыт. Сарсыардааҥҥы ыамҥа, ортотунан, 600 киилэ үүтү ыыбыт, киэһээҥҥибит эмиэ биир оччо буолар.
Быйылгыттан үүт ситимэ (молокопровод) диэни туһанан абыранныбыт. Бу иннинэ улахан бөдүөн иһиттэргэ ыыр аппарааты туһанарбыт. Иһит туолла даҕаны илдьэн улахан емкостка кутан иһэрбит. Биллэн турар, толору үүттээх иһити төттөрү-таары таскайдыыр манан дьыала буолбатах буоллаҕа. Билигин үлэбит чэпчээтэ. Аппараат ыы-ыы үүтү ситиминэн емкостка тута тиэрдэн иһэр. Онон ынахтары конвейер курдук киллэрэ-киллэрэ, уотурба хаптара түһэн, синньилэрин сууйа-сото охсон, аппараатынан ыыбыт эрэ. Бу иннинэ урукку аппарааттарынан икки аҥаар чаас ыан бодьуустаһар буоллахпытына, билигин балтараа чаас иһинэн-таһынан үмүрүтэбит. Сарсыардааҥҥы ыамы алта чаастан саҕалыыбыт, киэһээҥҥини эмиэ алта чаас диэкиттэн», — диэн кэпсээтэ уонна ыатаары маҥыраһа турар эриэнчикэйдэрин далга киллэрэ сүүрдэ.
Устуоруйаттан кылгастык
1930-с сыллар эргин бөһүөлэктээһин буолбутугар, Улахан Аан олохтоохторо мунньахтаабыттар. Онно Кононовтар аймах бөһүөлэги Кыччыгый Аан диэн сиргэ тутарга этии киллэрбиттэр. Онуоха Трофимовтар Бөрүөхэ аартыгынан (үрэх уҥуор) ойууру солоон, үөһэ тахсыахха диэбиттэр. Оттон Максимовтар уонна атын дьон бу Улахан Ааҥҥа тутары туруорсубуттар. Куоластааһын түмүгүнэн, Улахан Ааҥҥа тутуллар буолбут. Онон бу сиргэ 1939 сылтан нэһилиэк маҥнайгы дьиэлэрэ тутуллан саҕаламмыт. Оруобуна бу сиринэн-уотунан Өлүөнэ эбэ арыытыгар тахсар аартыктара буолар эбит.