Бүлүү училищетын үйэлээх үбүлүөйүгэр — болҕомтону!

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

2022 сыл атырдьах ыйыгар  Бүлүүтээҕи Н.Г.Чернышевскай аатынан педагогическай училище (колледж) тэриллибитэ 100 сылын туолла. Бу үбүлүөй үөрүүтэ-көтүүтэ аҥардас училищеҕа үлэлээбит, үөрэммит эрэ дьоҥҥо буолбакка, бүтүн Саха сирин дьонугар хайа эрэ өттүнэн сыһыаннааҕа саарбаҕа суох.

Тоҕо диэтэххэ, Бүлүү училищетын бүтэрбит, үөрэтии-иитии ньымаларын толору баһылаабыт алын кылаас учууталыгар үөрэммэтэх оҕо өрөспүүбүлүкэҕэ аҕыйах буолуохтаах, аны ордук тыа сиригэр  дэгиттэр бэлэмнээх бу учуутал нэһилиэк олоҕун бары эйгэтигэр саҥаны, сонуну киллэрээччи, иилээччи-саҕалааччы, тэрийээччи буолара. Төһөлөөх оҕо кини уһуйуутунан билии саргылаах аартыгар үктэнэн, бары өттүнэн сайдан олох суолун тэлэн, үлэһит буолбута буолуой! Бүлүү училищетын бүтэрбит учуутал үлэлээбэтэх оскуолата өрөспүүбүлүкэҕэ  бэрт ахсааннаах буолуо диэн сэрэйэбин. Ону таһынан училищены бүтэрэн араас салайар үлэҕэ, атын эйгэҕэ бэйэлэрин кыахтарын, сатабылларын көрдөрбүт дьону ааҕыстахха, бу училище 100 сыл устата өрөспүүбүлүкэ  сайдыытын бары хайысхаларыгар киллэрбит кылаата хайдахтаах курдук муҥура суоҕа ырылыччы көстөн тахсыан сөп этэ.  Хомойуох иһин, ол кылаат ситэри үөрэтиллибэккэ, сыаналаммакка, училище үйэлээх историята толору арыллыбакка турар диэн билиниэххэ наада.

Урукку өттүгэр училище тэриллибитэ 85, 90 сылларыгар анаан   «Сылаас уйа, сырдык кыһа» диэн 2 чаастаах кинигэни училищены 1968 с. бүтэрбит, училищетыгар 50-ча сыл араас үлэҕэ үлэлээн, үөрэммит кыһатын историятын, бастыҥ дьонун үйэтитиигэ, училищетын албан аатын хаҥатыыга сыаната суох кылааты киллэрбит, былырыын ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыт СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, РФ үөрэҕириитин, СӨ орто анал үөрэхтээһинин туйгуна, Бүлүү, Нам улуустарын Ытык киһитэ Ульяна Федоровна Кондакова (Новикова) бэйэтин бырайыагынан таһаартарбыта. Кинигэ 1-кы чааһа  2000 ахсааннаах 2008 с., 2-с чааһа 1000 эрэ ахсааннаах 2012 с. тахсыбыта. Училище тэриллиэҕиттэн историята архыып, музейдар докумуоннарын, Ульяна Федоровна тэрийиитинэн хомуллубут матырыйааллары, училищеҕа үлэлээбит учууталлар, араас сылларга үөрэммиттэр ахтыыларын туһанан ордук киэҥник кинигэ 1-кы чааһыгар  сырдатыллыбыта. Биһиги бүгүн, сүнньүнэн, бу кинигэ матырыйаалларын туһанан, училище Саха өрөспүүбүлүкэтин сайдыытыгар киллэрбит кылаатын бэрт кыра өрүтүн эрэ сэгэтэн көрөргө холонуохпут.

Кинигэ бастакы салаатыгар, бэлиэтээбиппит курдук, училище тэриллиитин историятыгар сыһыаннаах докумуоннар аҕалыллыбыттар. Онтон көстөрүнэн, Бүлүүтээҕи педагогическай училище, 1919 с. Бүлүү к. арыллыбыт, 1920 с. 2-с сүһүөх Кэлимсэ Үлэ оскуолатыгар (Единая Трудовая школа 2-ой ступени), онтон 1922 с. атырдьах ыйын 22 күнүнээҕи Саха сиринээҕи Наркомпрос коллегиятын уурааҕынан педагогическай үлэһиттэри бэлэмниир 2-с сүһүөх оскуолаҕа уларытыллыбыт Бүлүүтээҕи гимназия утумньута эбит. 1920 с. үлэтин саҕалаабыт 2-с сүһүөх Кэлимсэ Үлэ оскуолата бастакыттан педагогическай хабааннааҕа ыйыллар, ол гынан баран, училище историятын 1922 сылтан ааҕар буолбуттар.

Бүлүүтээҕи 2-с сүһүөх оскуола директорынан 1922-32 сс. П.В.Новиков үлэлээбит. Оччотооҕу учууталлар бэлэмнэрэ үрдүк таһымнааҕа бэлиэтэнэр, Россия киин куораттарыгар үөрэммит, Москва университетын бүтэрбит араас омук дьонноро кэлэн үлэлээбиттэр.   Учууталлар ортолоругар биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, 1928 с. Саха сиригэр бастакынан Үлэ Геройа буолбут П.Х.Староватов баар эбит. Онон бастакыттан билии-көрүү, тус культура үрдүк таһыма оҥкулламмыт диэххэ сөп. Бу оскуоланы 1922 с. 7 киһи бүтэрбит. Кинилэр ортолоруттан Г.Т.Семенов сахалартан бастакынан Томскай к. университеты бүтэрэн, Саха сиригэр геологическай үлэни тэрийээччи быһыытынан биллэн, 1966 с. Социалистическай Үлэ Геройун аатын ылбыт. Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитин сайдыытыгар биллэр-көстөр суолу-ииһи Кыһыл Сулус орденнаах фронтовик, РСФСР, САССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, Ленин, Үлэ Кыһыл Знамятын орденнар кавалердара, учууталлар учууталлара Н.В.Егоров хаалларбыта. Оттон С.О.Оноппоров Уус-Алдан оройуонугар олохсуйан өр сылларга үлэлээн, Мүрү оскуолатыгар учууталынан, директоры солбуйааччынан үлэлээн, Уус-Алдантан биир бастакынан САССР үтүөлээх учууталын үрдүк аатын ылбыт. Бу оскуоланы араас сылга бүтэрбиттэр ортолоругар өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэҕирии сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбит үтүөлээх учууталлары, САССР үөрэҕин миниистиригэр тиийэ үүммүт С.С.Сюльскайы (Алексеев) таһынан, оччотооҕу норуот хаһаайыстыбатын атын эйгэтигэр биллибит дьоннор бааллар. Манна ааттыахха сөп үөһэ бэлиэтэммит, кэлин геолог идэтин ылбыт Герой Г.Т.Семеновы сэргэ РСФСР искусстволарын  үтүөлээх деятелин, САССР Норуотун художнигын Г.М.Туралысовы, оскуола кэнниттэн учууталлаан баран Челябинскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын институтун туйгуннук үөрэнэн бүтэрбит, сэрии кыттыылааҕын, инженер-полковнигы, техническэй наукалар кандидаттарын В.Я.Попову. Бу оскуолаҕа 1925-26 үөрэх сылыгар кэлин СӨ Норуотун суруйааччыта буолбут Н.Г.Золотарев-Якутскай үөрэммитэ бэлиэтэнэр. Чулуу комсомолец, ЧОН этэрээтин холобурга сылдьар байыаһын быһыытынан кинини бастакы курс кэнниттэн Владивостоктааҕы байыаннай оскуолаҕа ыыппыттар, ону бүтэрэн ССРС арҕаа кыраныыссаларыгар сулууспалаабыта биллэр. Бу кэмҥэ Бүлүүтээҕи 2-с сүһүөх оскуоланы бүтэрбиттэр Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ инники кирбиигэ сылдьыбыттара бэлиэтэнэр, сорохторо сэрии уоттаах толоонуттан төннүбэтэхтэр.

1927 с. Бүлүүтээҕи 2-с сүһүөх оскуола педагогическай техникум, 1937 с. педагогическай училище буолар, онтон саҥа үйэ тыыныгар сөп түбэһэн 2002 с. колледж статуһун ылар. Директордарынан П.В.Новиков кэнниттэн ордук уһуннук Я.И.Лукин, Г.И.Эверстов, И.Я.Тукайнов, М.И.Эверстов, С.С.Гурьев, М.С.Иванов (1958-74), С.Т.Тюляхов, Н.П.Куличкин, М.С.Томскай үлэлээбиттэрэ. Тэриллиэҕиттэн өрөспүүбүлүкэ бары муннуктарыттан үөрэнэ кэлбит ыччаты бары өттүнэн сайыннарар тускулу тутуспут үөрэх тэрилтэтэ Бүлүү сүнньүгэр эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэҕириини, культураны тарҕатар кииҥҥэ кубулуйбута диэтэххэ омнуота суох буолуо. Бу сыллар тухары уонунан тыһыынча ыччат үөрэх, олоххо, үлэҕэ бэлэмнэнии кыһатыгар уһаарыллан, өрөспүүбүлүкэ бары оройуоннарыгар үөрэх-билии сырдыгын тарҕатан, олох бары эйгэтигэр үлэлээн кэллилэр. Бүгүн бу үөрэх кыһатын бүтэрбиттэр үөһэ ааттаммыттары таһынан Советскай Союз Геройа Н.И.Кондаковынан, Социалистическай Үлэ Геройа Г.Е.Бессоновынан, ССРС Норуотун учуутала М.А.Алексеевынан, СӨ Норуотун учуутала Н.И.Афанасьевынан, элбэх ахсааннаах РСФСР, РФ үтүөлээх учууталларынан, РСФСР үтүөлээх враһа С.М.Васильеванан, РФ, СӨ физкультураҕа үтүөлээх үлэһитэ А.Е.Алексеевынан, РСФСР, САССР үтүөлээх тренерэ, педагогическай наукалар кандидаттара Н.Н.Волковынан, РФ, СӨ үтүөлээх юриһа  Н.Н.Каратаевынан, РСФСР, САССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ Н.И.Протопопованан, САССР, СӨ Норуотун поэттара П.Н.Тобуруокабынан, И.В.Мигалкинынан киэн тутталлар. Маны таһынан өрөспүүбүлүкэҕэ салайар үлэҕэ таһаарыылаахтык үлэлээбит К.Е.Иванов, К.К.Корякин, В.А.Петрова, Н.Н.Каратаев, С.И.Алексеев, А.Е.Алексеев, П.Т.Тумусов уо.д.а., 100-тэн тахса САССР, СӨ  үтүөлээх учууталлара, үөрэҕирии үтүөлээх үлэһиттэрэ, 3 Герой Ийэ, элбэх ахсааннаах норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһиттэрэ, ССРС, РСФСР, РФ орденнарын, медалларын кавалердара, ученайдар, суруйааччылар, поэттар, журналистар, культура үлэһиттэрэ — бу барыта  Бүлүүтээҕи училище үөрэтэн-иитэн таһаарбыт дьоно. Үөһэ бэлиэтээбитим курдук, бу чахчылар У.Ф.Кондакова иилээн-саҕалаан таһаарбыт кинигэтигэр олоҕуран бэрилиннилэр, кинигэ тахсыбытын кэннинээҕи уһун кэмҥэ көрдөрүүлэр өссө эбиллибиттэрэ саарбахтаммат. Онон Н.Г.Чернышевскай аатынан Бүлүүтээҕи педагогическай училище бэйэтин уһун историятын устата куоһаан таһаарбыт үөрэнээччилэринэн киэн туттар толору бырааптаах дии саныыбын.

Дьэ, саха норуотугар итинник дьоһун дьону биэрбит, килбиэннээх суолу ааспыт кыһабыт үйэлээх өрөгөйүн хайдах көрсөөрү олоробут? Бэлэмнэнии уота-күөһэ  суох диэххэ наада. Бастакытынан, киниэхэ уларыта тутуу диэн ааттаан Бүлүүтээҕи техникуму холбоон, СӨ правительствотын 2020 с. кулун тутар ый 11 күнүнээҕи 226-р нүөмэрдээх дьаһалынан «Вилюйский профессионально-педагогический колледж» диэн киһи ылбычча өйдөөбөт аата иҥэриллибитэ. Сахалыы «идэлээх-педагогическай» диэн өйдүөххэ сөп эбитэ дуу… Педагог диэн идэ буолбатаҕар дылы араарыы барбыт курдук. Быһата, өрөспүүбүлүкэни  орто анал педагогическай үөрэхтээх учууталларынан, иитээччилэринэн хааччыйан кэлбит тэрилтэ статуһун түһэрии, албан аатын тэпсии быһыытынан көрүөххэ сөп дьаһайыы буолла диэн сыаналыыбыт. Училище, колледж букатын атын таһымнаах, эйгэлээх, ис туруктаах тэрилтэ диэн өйдөбүл иҥэ сылдьар дьоно ыараханнык ылыммыт буолуохтаахтар. Төттөрүтүн, колледж статуһун үрдэтиигэ үлэ баран, М.Аммосов аатынан ХИФУ салаата эбэтэр үрдүк үөрэхтээх алын сүһүөх оскуола учууталларын бэлэмниир институт гынар боппуруос үөрэтиллиэн сөп этэ. Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар колледж үлэтигэр-хамнаһыгар улахан хамсааһыны таһааран, салалтаны кытта сүбэлэһэн, бэйэтэ сүүрэн-көтөн СГУ саха тылыгар уонна культурологияҕа салаатын арыйтаран, бэйэтэ салайан, саха ыччата үрдүк үөрэххэ колледжтан быһа киирэр усулуобуйатын тэрийэн, үөһэ ааттаммыт У.Ф Кондакова дьыаланан бу боппуруос кыаллыан сөбүн көрдөрбүтэ. Хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу салалтата өйөөбөтөҕүнэн кэскиллээх дьыала умуллан хаалбыта.

Иккиһинэн, училище (колледж) үйэлээх өрөгөйүгэр бэлэмнэниини ыытар хамыыһыйа Бүлүү улууһугар даҕаны, өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны хойутаан тэриллибиттэрэ  бүтүн саха норуотун олоҕор улахан үтүөлээх тэрилтэ үлэтин ситэри сыаналаабат сыһыан баарын туоһулуур. Ол САССР тэриллибитэ эмиэ 100 сылын бэлиэтээһининэн сибээстээн училище үбүлүөйүн бэлиэтээһин 2023 с.  көһөрүллүбүтүнэн быһаарыллара буолуо гынан баран, ити быһаарыы эмиэ ыйытыгы үөскэтэр: тоҕо Бүлүү училищетын үбүлүөйдээх тэрээһиннэриттэн сатаатар биир эмэ республика былааныгар киллэриллибэтэ? Ама, училищебыт өрөспүүбүлүкэҕэ  бүтүннүүтүгэр үөрэхтээһини тарҕатыыга үтүөтэ ахтыллан ааһара сатаммата буолуо дуо?

Бүлүү училищетын (колледжын) араас сылларга бүтэрбиттэр мустан үөрэммит кыһаларын бэлиэ кэмин көрсө туох үлэлэр бара туралларын, ыытыллыахтаахтарын билсэн, санааларын атастаһан баран, бэлэмнэнии үлэтигэр улахан бытаарыы тахсан эрэрин, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кырата суох кылааты киллэрбит тэрилтэҕэ үөрэх уонна наука министиэристибэтин, өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүлэриттэн сөбө суох сыһыан баарын бэлиэтээбиттэрэ. Бүтүн биир үйэ устата Бүлүү сүнньүгэр үөрэҕи, культураны тарҕатыы соҕотох кыһата статуһа намтатыллыбыта хайа даҕаны өттүнэн сөбө суоҕун, төттөрүтүн, кини өрөспүүбүлүкэҕэ оруолун салгыы чиҥэтэн, үрдүк үөрэх тэрилтэтигэр уларыта тутуллуохтааҕа ыйыллыбыта.  Ону таһынан училище сайдан кэлбит историятын толору арыйар научнай төрүккэ олоҕурбут кинигэ ученайдар кыттыылаах таһаарыллара — бириэмэ ирдэбилэ буолара бэлиэтэммитэ. Ол көрсүһүү түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар сурук ыытыллыбытыгар СӨ Үөрэххэ  уонна наукаҕа министиэристибэтиттэн Бүлүүтээҕи профессиональнай-педагогическай колледж базатыгар үрдүк үөрэх салаата арылларын өйөөбөтүн туһунан 2022 с. тохсунньу 17 күнүнээҕи 01-07/18 №-дээх эппиэт кэлбитэ. Ол эппиэт биһигини астыннарбатаҕын, Бүлүү эҥэригэр үрдүк үөрэхтээх алын кылаас учууталларын бэлэмниир үөрэх кыһата тэриллиитэ улахан социальнай суолталааҕын бэлиэтиибит.

Түмүккэ өрөспүүбүлүкэ биир кырдьаҕас орто анал үөрэҕин тэрилтэтин 100 сыллаах үбүлүөйэ, кини өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрбит кылаатын сөпкө сыаналанан туран, үрдүк таһымҥа бэлиэтэниэ диэн эрэлбитин биллэрэбит.

Св.Григорьев,

БПУ 1968 с. бүтэрбит үлэ ветерана,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0