СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Бүлүү оройуонун уонна Бүлүү куоратын, Чернышевскай нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина Николай Крылов, төрөөбүт куоратын үбүлүөйүн көрсө, тугунан да кэмнэммэт үтүө бэлэҕи оҥордо.
Николай Александрович Саха сирин олохтоохторуттан бастакы Үлэ Дьоруойа, учуутал, кыраайы үөрэтээччи, төрөөбүт дойдутун чинчийээччи П.Х. Староватов туһунан «Человек, опередивший свое время» диэн кинигэни хомуйан, Москваҕа бэчээттэттэ. Кинигэ П.Х. Староватов аатынан мусуой матырыйаалларыгар уонна Петр Хрисанфович чугас дьонун, аймахтарын, билэр дьонун тус архыыптарыттан көстүбүт саҥа докумуоннарга олоҕуран суруллубут.
«Инникигэ туһуламмыт кинигэ, П.Х. Староватов холобуругар үтүө түмүктэри ситиһэргэ ис сүрэҕиттэн кыһаллыахтаах, норуотун, өрөспүүбүлүкэтин, Арассыыйа туһугар үөрэнэргэ, үлэлииргэ, айарга-тутарга дьулуһуохтаах эдэр көлүөнэҕэ анаммыт”, — кинигэ туһунан маннык сыанабылы СӨ үтүөлээх геолога Николай Кириллин биэрбитэ.
Ааптар уонна бу кинигэ күн сирин көрөрүгэр көмө-тирэх буолбут дьон, чахчы, Бүлүү куорат үбүлүөйүгэр улахан бэлэҕи оҥорбуттар уонна П.Х. Староватов аатын үйэтитиигэ сүҥкэн кылааттарын киллэрбиттэр.
Отучча сылы быһа хомуллубут матырыйаалларынан (үбүлэниитэ кыаллыбакка, өр кыайан тахсыбатаҕа) кинигэ быйыл, дьэ, бэчээккэ тахсыытыгар көмөлөспүт, үбүлээбит СӨ хааччыйыы эйгэтин үтүөлээх үлэһитигэр, Дьокуускай куорат бочуоттаах меценатыгар, “Киэргэ” ювелирнай фирма генеральнай дириэктэригэр Александр Кириллович Павловка ааптар истиҥник махтанар. Итиэннэ Староватов аатынан кыраайы үөрэтэр мусуой үлэһиттэрэ С.Н. Ивановка, Н.С. Мироновка, БПУ урукку преподавателэ Г.А. Фроловаҕа уо.д.а. кинигэ тахсыытыгар көхтөөх кыттыыларын иһин эмиэ махталын биллэрэр.
Кинигэ 1500 ахсаанынан бэчээттэммит. Сотору кэминэн Бүлүүгэ бу саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ ыытыллыаҕа. Онон П.Х. Староватов аатынан мусуойга тиийэн, бу эксклюзивнай таһаарыыны атыылаһарга тиэтэйиҥ.
Күндү ааҕааччылар, мантан салгыы эһиэхэ суруналыыс Леонид Владимиров кинигэҕэ анаан суруйбут киирии тылын уонна геолог Николай Кириллин кинигэ туһунан түмүктүүр ыстатыйатын билиһиннэрэбит.
Алмааһы бастакы научнай сибикилээччи
Уопуттаах суруналыыс Николай Крылов кинигэтин «Человек, опередивший свое время» диэн “уот харахха” ааттаабыт. Чахчыта да, Петр Староватов мындыр өйдөөх, бааһынай төрүттээх, дэгиттэр үлэһит, үөрэҕин-билиитин бэйэтэ куруутун үрдэтинэ сылдьар буолан, олоҕун устатын тухары мэлдьи инники кэккэҕэ испитэ. Бэйэтин кэмигэр кини туһунан үгүстүк хаһыаттарга, сурунаалларга ыстатыйалар суруллубуттара, кинигэлэр тахсыбыттара, оттон мусуойдарга элбэх матырыйаал түмүллүбүтэ. Ол эрээри, кэнники кэмҥэ дьон кини туһунан умна быһыытыйбыта… Онон Николай Крылов бу чулуу киһи туһунан санатыыга, кини туһунан сырдык өйдөбүлү тилиннэриигэ, кини чаҕылхай уобараһын арыйыыга улахан өҥөлөөх.
«П.Х. Староватовы кыраайы үөрэтээччи, самоучка-чинчийээччи эрэ курдук сыаналыыр кэрэгэй, — диэн суруйар ааптар. – Наркоматтарга, госкомитеттарга, сиртэн хостонор баайдар управлениеларыгар, геологическай институттарга ыыппыт үлэлэрэ, үгүс ахсааннаах ыстатыйалара, суруктара кини үчүгэй научнай-геологическай бэлэмнээҕин, дириҥ научнай билиилээҕин туоһулууллар. Бу билиитигэр олоҕуран, кини хорсуннук араас научнай сабаҕалааһыннары оҥороро, оннооҕор А.Е. Ферсман курдук биллиилээх учуонайдары кытта мөккүһэрэ”.
Кинигэҕэ киирбит сорох да матырыйааллартан көстөрүнэн, Петр Староватов Стадников, Кузнецов, Ржосницкай курдук ол кэмнэргэ киэҥник биллэр-көстөр геолог-учуонайдар үлэлэрин үөрэппит эбит. Стратиграфия, петрография, тектоника уонна минералогия курдук дьиҥ геологическай наукалары билэрэ. Бэрт квалифицированнай геологическай съемкалары оҥорор эбит. Сиртэн хостонор баайдар баалларын сибикитин туһунан сайаапкалары ханнык инстанцияларга ыытар сөптөөҕүн чопчу билэрэ. Холобур, кини Бүлүү өрүс бассейныгар сиртэн хостонор баай 31 көрүҥүн суруйбута биллэр. Геологтар бастакы алмаастаах туруупканы арыйыахтарын уонунан сыллар иннилэриттэн, алмаас баар сирин эрдэттэн научнайдык билгэлээбитэ. Өссө 1943 сыллаахха, ол аата Саха сирин устуоруйатыгар аан бастаан Бүлүү өрүс бассейныгар ньиэп-гаас баар буолуоҕун иһитиннэрбитэ.
Ол кэмнэрдээҕи научнай эйгэ Петр Староватов идиэйэлэрин уонна үлэлэрин өйдүүр, дьоһуннаахтык сыаналыыр кыаҕа суоҕа. Кинилэр көрүүлэригэр Староватов көннөрү кыраайы үөрэтээччи, судургу көрдөөччү, географ-учуутал эбит.
Билигин, 2015 сыл мындааларыттан көрдөххө, Староватов Бүлүү сирин бастакы научнай чинчийээччи, алмаас, көмүс, ньиэп, гаас үөскээбит сирдэрин бастакы научнай сибикилээччи уонна сиртэн хостонор кэккэ баайдары бастакы арыйааччы буолар. Алдан көмүһүн аан бастакынан аспыт Тарабукин уонна Бертин, сүлүүдэ-флоготипы аспыт Захаров үтүөлэрин умнубакка, намтаппакка туран, П.Х Староватов уопсай уонна геологическай билиитинэн, геологическай полевой үлэлэрин кээмэйинэн, сиртэн хостонор баайы арыйыыга сайаапкалара бигэргэтиллимтиэлэринэн, өссө үрдүк таһымҥа турар диэн сыаналыыбын.
Бүгүн П.Х. Староватов научнай өтө көрүүлэрин сөҕөҕүн. Калуга математикаҕа учуутала Константин Циолковскай курдук, биһиги Бүлүүтээҕи географ-учууталбыт Петр Староватовка институттарга-университеттарга үөрэнэр, академическай үрдүк үөрэҕи ылар кыаллыбытаҕа. Ол эрээри, бэйэни сайыннарыы-самообразование суолунан кини аан дойдуну научнайдык билиигэ, сыралаах үлэтинэн ол кэмнэргэ киһи үөйбэтэх-түөйбэтэх үрдэллэрин ситиспитэ уонна наукаҕа сабаҕалааһыннары оҥорбута. Ол суолтатын кини сиэннэрин, хос сиэннэрин үөлээннээхтэрэ эрэ ситэ-хото өйдөөн, билэн-көрөн эрэллэр. Маннык дьүккүөрдээх үлэтин уонна гражданскай хорсун быһыытын иһин Петр Хрисанфович Староватовы Бүлүү Циолковскайынан ааттыахха сөп. Кини бүттүүн кутунан-сүрүнэн, сүрэҕинэн, үөһээ халлааҥҥа-космоска буолбакка, сир анныгар, бу остуоруйаҕа тэҥнээх Сир-ийэ баайын-дуолун барытын арыйан, мэлдьи дьадаҥы, тиийиммэт-түгэммэт үлэһит норуокка биэрэр туһугар, кыһаллыбыта.
Леонид Владимиров,
ССРС уонна Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ,
1979 с. Е.М. Ярославскай аатынан Суруналыыстар өрөспүүбүлүкэтээҕи бириэмийэлэрин лауреата. 2015 с.
Ыччакка, инникигэ анаммыт кинигэ
Биллиилээх суруналыыс Н.А. Крылов кинигэтэ педагог, кыраайы үөрэтээччи, төрөөбүт дойдутун чинчийээччи, бөдөҥ саҕалааһыннары көҕүлээччи П.Х. Староватов туһунан докумуоннарга олоҕурбут, урут биллибэтэх саҥа чахчылары аҕалар.
Бу былаастан ыраах турар лиичинэс устуоруйаҕа оруолун үөрэтиигэ, өйдөөһүҥҥэ олус сыаналаах матырыйааллар. Историческай наукаҕа лиичинэс оруола, сүрүннээн, былаастаах, былаас өйөбүлүнэн туһанар персоналарга уонна “судаарыстыба сакааһынан” үлэлээбит, биитэр айылҕа таабырынын таайбыт чулуу учуонайдарга сыһыаннаан чинчийиллэр. Оттон бу сырыыга биһиги Петр Хрисанфович Староватовы лиичинэс быһыытынан көрөбүт – бэйэтин энтузиазмынан, өйүнэн-санаатынан, үлэтинэн, историческай сабыытыйалары түргэтэтэн, айылҕаны билиитигэр олоҕуран, баар кыахтары туһанан, салайыы систиэмэтин бэрээдэктээн, төрөөбүт дойдутун сайыннарыыга дьулуһар.
Педагог Петр Хрисанфович интэриэһэ минеральнай-сырьевой ресурсаларынан эрэ муҥурдаммат, кини болҕомтотун өрөспүүбүлүкэ, дойду гидроэнергетическэй кыамтата, уунан, салгынынан тырааныспарын коммуникациялара, уһун болдьохтоох сайдыыны билгэлээн-тургутан көрүү тардаллар. Манна, биллэн турар, үүнэр көлүөнэни үөрэхтээһин, кини духуобунай сайдыыта эбиллэр.
Дойдуга геологическай үөрэхтээһин саҕаланыытын эрэ түһүмэҕэр, эрэгийиэн геологическай тутулун туһунан туох даҕаны информация суох усулуобуйатыгар П.Х. Староватов, тыа сирин мындыр киһитэ, барытын кыраҕытык бэлиэтии, кэтээн көрөр дьоҕурунан, билиигэ дьүккүөрүнэн, идэтийбит геолог таһымыгар тахсыбыт. Кини матырыйаалы хомуйуунан, түмүүнэн эрэ тохтоон хаалбакка, салгыы дириҥник анализтааһынынан, чинчийиинэн дьарыктаммыта. Маныаха, геологическай матырыйааллары үрдүк методическай таһымҥа хомуйбута көстөн турар.
Мин кини үөрэнээччилэрин ааттарынан билбэппин, ол эрээри историческай матырыйааллары үөрэтэ сылдьан, Бүлүүттэн төрүттээх бастакы инженердэр (геологтар, горняктар, металлургтар, суол оҥорооччулар уо.д.а.) П.Х. Староватовка үөрэммиттэрин, биитэр ханнык эрэ өрүтүнэн дьылҕалара кини үлэтин-хамнаһын кытта ситимнээҕин сэрэйбитим. Ону кинигэҕэ Ленин уордьаннаах Саха сиринээҕи территориальнай геологическай управление 1957-1969 сс. кылаабынай геолога, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Г.Т. Семенов отой эдэригэр П.Х. Староватовтыын хаартыскаҕа түспүтүн көрбүтүм эмиэ туоһулуур.
Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх, Москватааҕы геологоразведочнай институту бүтэрбит (1931 с.), «Алданзолото» трест кылаабынай инженерэ (1937 с.) И.П. Лебедкин уо.д.а. бастакы инженердэр идэлэрин талыыларыгар Петр Хрисанфович сабыдыала өтө көстөр. Уопсайынан, Саха сиригэр инженернэй сайдыы атаҕар туруутун устуоруйатын, ханнык да идеологическай шаблона суох, өссө дириҥник чинчийэр наада.
Бу кинигэ П.Х. Староватов холобуругар олоххо үтүө түмүктэри ситиһэргэ ис сүрэҕиттэн кыһаллан, норуотун, өрөспүүбүлүкэтин, Арассыыйа туһугар үөрэнэргэ, үлэлииргэ, айарга-тутарга дьулуһуохтаах эдэр көлүөнэҕэ анаммыт.
Николай Кириллин,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх геолога.
Ыспыраапка:
Крылов Николай Александрович, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэчээтин туйгуна, Бүлүү оройуонун уонна Бүлүү куоратын, Чернышевскай нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, меценат, “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтин бэтэрээнэ. Элбэх кинигэ ааптара.