Аан дойдуга соҕотох Хомус судаарыстыбаннай түмэлэ (музейа) 1990 сыллаахха сэтинньи 30 күнүгэр Дьокуускайга тэриллибитэ. Биллэрин курдук, ити күнү Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Хомус күнүн быһыытынан киэҥник бэлиэтиир буоллулар. Бу түмэл тэриллиэҕиттэн аан дойду 47 дойдутуттан 1652 араас хомус (варган, трумп, маультроммел, джюс харп ) хомулунна, 8747 араас экспонат түмүлүннэ. Музей 1993 сыллаахтан Норуоттар икки ардыларынааҕы музейдар Сүбэлэрин («ICOM») чилиэнэ. Аан дойдутааҕы Хомус музейын уонна хомус Киинин общественнай салаалара Россия куораттарыгар, Кыргызстаҥҥа, Казахстанҥа, АХШ-ка, Францияҕа, Австрияҕа, Японияҕа, Германияҕа, Швейцарияҕа, Норвегияҕа, Венгрияҕа, Италияҕа, Великобританияҕа уонна Аргентинаҕа тэриллэн үлэлииллэр.
edersaas.ru, Николай Крылов
Дьикти диэн баар буоллаҕына бу олус дьикти түмэл салайааччыта Ньукулай Шишигин барахсан өрүү Бүлүү хомуһун, хомусчуттарын туһунан сылаастык ахтар, сэһэргиир буолар этэ. Ол иһин биирдэ, Саҥа Дьыл кэннинээҕи уһун өрөбүллэргэ болдьоһон көрсөммүт, анаан-минээн Бүлүү хомуһун туһунан сэһэргэспиппит.
— Мин санаабар, хомус эйгэтэ диэн олус киэҥ, ураты өйдөбүллэргэ олоҕурар. Омос көрдөххө судургу курдук гынан баран, дьиҥ дьиҥэр киирдэххэ дириҥник толкуйдаатахха, хомус эйгэтин кытта ыкса алтыстахха, кини абыгар-хомуһунугар ыллардахха туох да ураты киэҥ эйгэлээх, — диэн Николай Спридонович кэпсэтиини саҕалаабыта.—Дьэ, ол иһин бу эйгэни өссө ситэри биллим диир киһи аан дойдуга, арааһа, суоҕа буолуо дии саныыбын. Билигин хомус 200-чэкэ омукка тарҕаммыта биллэр. Былыр былыргыттан, өссө таас үйэҕэ киһи дууһатын аргыһа буолбута сабаҕаланар. Холобура, өйгөр оҥорон көрөр буоллаххына, таас үйэтээҕи эти кирэн топпут киһи тииһин хаста олорон эҥин, ити дьикти тыас тахсыбытын соһуйа истэн, манньыйан дорҕоон таһаарарга үөрэммит буолуон сөп. Ол онтон мас дуу, уҥуох дуу, эбэтэр бамбук хомус үөскээбит буолуон сөп. Ити киһи дууһатын көстүбэт эйгэтин кылын таарыйан ыллатар, ытатар, былыр былыргыттан кэлбит хомус, музыка инструмена буола сайыннаҕа.
Хомус уустара
Саха сирин аан дойдуга Хомус Мекката, Хомус Киинэ диэн ойуччу тутан билинэллэр. Оттон сахалар, уонна идэ оҥостон үлэлии сылдьар дьон биһиги, Бүлүү хомуһун эйгэтэ ураты миэстэни ылар диэн сыаналыыбыт. Былыр-былыргыттан Бүлүүгэ уутуйан үөскээбит уустар түөлбэлэрэ уонна хомуска бүлүүлүү сыыйа тардыы, сахалыы сыыйа тардыы биир сүрүн көрүҥүнэн буоларын бэлиэтиэххэ наада. Холобура, аатырбыт Кылыадьы Уус – Захаров Иван Федорович коллекцията биһиги түмэлбитигэр биир сүрүн миэстэни ылар. Сэрии ветерана Гоголев Егор Петрович, эмиэ ураты этигэн хомустары оҥорбута. Кини аатын Захаров Иван Федорович кэнниттэн ааттыыбыт. Оттон билигин даҕаны үлэлии олорор, аан дойдуга саамай кырдьаҕас хомус ууһунан билиниллиэн сөптөөх Мальцев Кирилл Кириллович соторутааҕыга диэри хомуһун оҥорор эбит этэ, кини билигин 90-нугар чугаһаан эрэр. Уонна Павлов Тимофей Дмитриевич – Түмээ уус диэн улахан уус олорон ааспыта. Кинини утумнаан, уола Павлов Иван Тимофеевич эмиэ биллэр-көстөр уус баар. Биир кэмҥэ Хампа сэлиэнньэтигэр элбэх уус олоро сылдьыбыта. Оттон билигин Бүлүүгэ Чемчоев Реворий Гаврильевич-Чөмчөө Уус, кини үөрэнээччитэ Осипов Петр Федотович-Төлөн Уус курдук, 1991 сыллаахтан саха хомуһун аан дойдуга аатырдыбыт уустар олороллор.
Уопсайынан, хомус эйгэтин кэрдиис кэминэн арааран ырытар буоллахха, Амынньыкы (Гоголев Семен Иннокентьевич) кэмэ диэн туспа кэрдиис кэми ааттыыбын. Ол аата былыр-былыргыттан саха үгэс буолбут хомуһун аалан, чочуйан, ситэрэн Амынньыкы Уус түмүктээһин курдук оҥорор. Ол кэнниттэн кинини утумнаабыт киһинэн Бүлүү ууһа Чемчоев Реворий Гаврильевич – Чөмчөө Уус буолар.
Улахан уустар, хайаан даҕаны, бу сиртэн барыахтарын иннинэ кимиэхэ эрэ идэлэрин хомуһунун хаалларыахтарын наада эбит. Онон Чөмчөө Ууһу биһиги бары итинник билинэбит. Бу саха омук хомуһун уустарын түмэр уонна кинилэри көрөр-истэр даҕаны, салгыы сыананы быһар ытык киһи. Уопсайынан, бары өттүнэн холобур буолар. Киһи быһыытынан, саха ууһа хайдах буолуохтааҕый диэн, аныгы кэмҥэ тутта-хапта сылдьара, кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ барыта, сүмэһин курдук. Аныгы уустар барытын көрө-билэ, иҥэринэ сылдьаллар. Саамай дарханнара билигин бу Чөмчөө Уус.
Ол иһин даҕаны буолуо космос куйаарыгар кини хомуһа тахсыбыта. Санаабар, бастаан, хайдах эрэ, Амынньыкы Уус хомуһун таһаарбыт киһи диэн толкуй киирэ сылдьыбыта. Ону Хомус Уйбаан, сөпкө да эппит эбит: “Манна билигин үлэлии сылдьар, тыыннаах, уопсайынан аан дойдуга билиниллэр элбэх хомус Чөмчөө Уус хомуһа баар. Аан дойду күрэхтэригэр бастаабыт хомус, этигэнинэн да, бары өттүнэн бастаабыт хомус тахсара ордук” диэбитэ. Ол иһин Чөмчөө Уус хомуһун саха омук эрэ аатыттан буолбакка, бу орто дойдуга олорор дьон ааттарыттан барытыттан таһаардахпыт дии! Аан дойду чулуу хомуһа диэн, аан дойду билиммит хомуһа диэн.
Оттон бу Чөмчөө Уус аттыгар Төлөн Уус диэн, Кылаан Уус диэн, Утум Уус диэн, Бычаа Уус диэн Бүлүү уустара үлэлии сылдьаллар. Хаһан баҕарар, сайдыы барарыгар батыһааччылар бааллар, тиэйиллээччилэр бааллар, кинилэр күрэстэһэллэр, үтүрүһэллэр. Ол иһин хайаан даҕаны күрэс баар буоллаҕына, дьэ сайдыы барар, чыпчаалга тахсыыга дьулуһуу. Биһиги оннук эйгэни тэрийэ сатыыбыт. Бүлүү уустара бэйэлэрэ оннук эйгэни оҥорон кэбиспиттэр. Ол иһин мин сүрдээҕин астынабын. Дьокуускайга арааһынай тэрээһин буоллаҕына чыыста бары тутуспутунан кэлээччилэр, бииргэ сылдьаллар, биир санаалаахтар, түмсүүлээх баҕайытык үрдүкү сыалга-сорукка дьулуһаллар.
Аны туран, хаһан баҕарар, уус баар буоллаҕына, кини тула толорооччулар баар буоллахтара дии. Уопсайынан, үс тутул баар: хомус ууһа, хомуска толорооччу, хомус эйгэтин өрө тутан дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатааччы уонна хомус политикатын ыытааччы. Холобур, Хомус Уйбаан, Хомус музейын директора мин, Спиридон Спиридонович Шишигин уо.д.а. пропагандистар буолаллар. Бу маны үс сүһүөх база диэн ааттыыллар. Бары бэйэ-бэйэбит ин кытта бииргэ үлэлээтэхтэринэ эрэ дьүөрэлэһии барар. Ол курдук, Бүлүү толорооччуларыттан Мария Бадаева, Христина Таскина диэн, бу Хомус Уйбаан урут-уруккаттан сүрдээҕин аптарытыаттаабыт дьоно. Бу олох былыр-былыргыттан кэлбит бүлүүлүү сыыйа тардыыны илдьэ сылдьар, сүтэрбэккэ кэлэр көлүөнэлэргэ хаалларар аналлаах сүҥкэн улахан ытык мааны дьоннорбут.
Хомус Уйбаан
Лука Николаевич Турнин саха хомуһун дорҕоонноохтук биһиги дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москваҕа кыахтаахтык көрдөрбүт киһинэн буолар. 1957 сыллаахха, мин төрөөбүт сылбар, Москва куоракка улахан сыанаҕа отучча буоланнар хомус тарпыттар. Тэринэн аҕай тиийэннэр, туох да дорҕоонноохтук уонна киэҥник (30 киһи диэн сүрдээх буоллаҕа дии) хомус дьүрүлгэнин иһитиннэрбиттэр. Ол хомустарын барытын Амынньыкы уус оҥорбут. Онон биһиги Лука Николаевич Турнины саха хомуһун Москва куоракка, бу Россияҕа, Сэбиэскэй Сойууска аан маҥнай таһаарбыт киһинэн билинэр буоллахпытына, Иван Егорович Алексеевы – Хомус Уйбааны биһиги дириҥник хорутан, кимиилээхтик үлэлээн саха хомуһун аан дойдуга таһаарбыт үтүөлээх киһинэн билинэбит. Дэлэҕэ даҕаны, саха дьоно-сэргэтэ ытыктаан Хомус Уйбаан диэн аат иҥэриэ дуо. Иван Егоровиһы сорогор киһи курдук көрбөттөр, Хомус курдук көрөллөр. Бу тыыннаах Хомус сылдьар диэн. Ол иһин киниэхэ сулууспалыыр курдукпут. Өс хоһооно баар дии “Прислуживать тошно, а служить рад” диэн. Онон, холобура мин, дьикти эйгэлээх ураты дьыалаҕа сулууспалыы сылдьар курдук сананабын.
Саха хомуһун эйгэтигэр ураты миэстэни, биллэн турар, Хомус Уйбаан ылар. Кини эмиэ Бүлүү киһитэ. Хомус Уйбаан урут-уруккуттан илдьэ сылдьар төһөлөөх элбэх баҕа санаалааҕа буолуой… Ону барытын олоххо киллэрэ-киллэрэ өссө ситэрбит-хоторбут киһи дии-дии, бииргэ үлэлиибит, сүбэлэһэбит. Мин арыт эмиэ «идея» киллэрэбин, оччоҕо «сөп” диэтэҕинэ үөрэбин аҕай, эбэтэр сайыннаран, дириҥэтэн биэрэр, арыт сөхпүт баҕайытык саҥарбыта миэхэ улахан хайҕал буолар. Оччоҕуна мин санаам көтөҕүллэн салгыы үлэ үөһүгэр түһэбин.
Уопсайынан, өйдүүбүн ээ, бу үлүгэрдээх далааһыннаах үлэни барытын биир киһи оҥорботун. Ол иһин муҥутуур элбэҕи хаачыстыбалаахтык оҥоро сатаабыт киһи диэн күннэтэ дьүккүһэбит. Онон Хомус Уйбаанныын иккиэн сэргэстэһэ үлэлиирбититтэн сүрдээҕин астынабын. Биирдэ Бүлүүгэ Хомус Уйбаанныын тиийэ сырыттахпына, үөрэппит учууталыгар киирэ сылдьыбыппыт. Онно кини “Бу атаһым Ньукулай Сысыыгын” диэн билиһиннэрбитэ. Итини мин саамай муҥутуур хайҕабыл быһыытынан ылыммытым уонна сүрдээҕин долгуйбутум. Сүрдээх улахан сыанабыл курдук ылыммытым. Хаһан да доҕорбун түһэн биэрбэтэх, үөрдэ эрэ сылдьыбыт киһи диэн санаанан салайтаран үлэлиибин.
Сүүрбэччэ сыл анараа өттүгэр, миигин Хомус Уйбаанныын бииргэ, эн-мин дэсиһэн үлэлиэххит диэбиттэрэ буоллар, мин олох итэҕэйиэ суох этим. Киһи олоҕор үөйбэтэх өттүнэн дьикти уларыйыылар кэлэллэр эбит диэн сөҕөбүн. Сүүрбэччэ сыллааҕыта кини туһунан истэр эрэ, улахан аптарытыат курдук көрөр эрэ буолаахтаатаҕым дии. Ханна эрэ ыраах, үөһээ, миигиттэн олох тэйиччи ырааҕынан сылдьар ыырдаах киһи буоллаҕа дии. Кыра сырыттахпына арай убайым Испирдиэн Испирдиэнэбис алтыһар уонна Хомус Уйбааҥҥа олус сүгүрүйэр этэ.
Оччолорго Хомус Уйбаан Амынньыкы Уустуун алтыһан «Алгыс» ансаамбылы тэрийбитэ. Кини көмөтүнэн талааннаах хомусчуттар уһуйуллан, дьикти үйэлээх үөрэҕи ылынан тахсыбыттара. Олор ортолоругар ураты “буочардаах” Испирдиэн Испирдиэнэбис, «Виртуоз мира» диэн дьоһун ааттаах, Россия үдүкү салалтата истэн, сөҕөн «Душа России» диэн бириэмийэни туттарбыт хомусчуттара Альбина Дегтярева, кини убайа, саха хомуһа сайдыытыгар эмиэ сүрдээх элбэх үтүөлээх Георгий Иванов Бүлүүттэн төрүттээхтэр уонна кинилэр Хомус Уйбаан кынаттара буолбуттара.
Саҥа киһилии дьиэлэнэн биһиги музейбыт аан дойду таһымнанан үлэлээн эрдэҕинэ, фольклор музейын кытта холбоору гыммыттара. Ону Георгий Михайлович барахсан бырабыыталыстыба бэрэстээтэлин солбуйааччы Евгения Исаевнаҕа кабинетыгар киирэн туруулаһан турардаах. Оччолорго Георгий Иванов атын солбуйааччы көмөлөһөөччүтэ этэ. Икки тус-туспа хайысхалаах ураты музейдары холбуур сыыһатын дакаастаан, кэпсэтии бөҕөтүн ыытан дьылҕабытын быһаарсыбыттаах.
Хомус Уйбаан күөгэйэр күнүгэр сылдьан, саамай уутуйан оонньуур сылларыгар, уһулуччу хомусчут буоллаҕа дии. Уонна кини тардара, хайдах эрэ, ураты олохтоох, алгыстаах курдук буолааччы. Мэнээх ылла да тардан дирбийэн киирэн барбат. ”Мин уруккум буолбатах, киһи син биир сааһырар, кырдьар” диэччи миэхэ. Ол эрээри кини оонньуурун үчүгэйдик иһийэн, бэлэмнэнэн олорон иһиттэххэ киһиэхэ дьикти үчүгэй дьайыылаах буолааччы. Сорох түгэннэргэ, хомус тарда турар киһи, бу дойдуга хаҕа эрэ турар курдук буолааччы. Бэйэлэрэ ханна эрэ куйаарга айанныыр турукка киирэллэр. Холобур, Хомус Уйбаан оннук турукка хаста да киирэ сылдьыбытым диэччи. “Тула өттүм барыта хомус буолан хаалар, онтон кыайан тахсыбаппын” диэччи. Оннук түгэҥҥэ бииргэ хомустуу турар дьоно туох эмит бэлиэни биэрэн тохтотор түбэлтэлэрэ баар буолар, очоҕо киһилэрэ дьэ Орто дойдуга “төннөн” кэлэр эбит. Оннук аҕыйах түгэннэр буола сылдьыбыттарын кэпсээн күллэрээччи.
Итинник холобуру мин убайым Испирдиэн биир түгэни эмиэ кэпсиир этэ. Ханна эрэ Хомус Уйбаанныын иккиэн хомустуу турдахтарына олох өйүн сүтэрэн кэбиһэр турукка киирбит. “Тулабар биир кэм хомус дьүрүлгэнэ кутуллара… мин оонньуу турар хомуспар көмөлөһөр эрэ курдукпун. Тулам барыта тохтоон хаалбыт курдуга, арай хомус дьиэрэйэр эйгэтэ иримниир-дьиримниир, онно мин бүүс-бүтүннүү киирэн устан эрэр курдукпун. Олус дьикти, этиэхтэн кэрэ түгэн буолан ылбыта” диэбиттээҕэ.
Оннооҕор, мин, улахан хомусчут буолбатахпын эрээри, Москваҕа оннук буола сыспыппын өйдүүбүн. Хайдах эрэ наар кэмчиэрийэр, кыбыстар, бэйэбин сэнэнэр киһи Ийэ дойду килбэйэр киинигэр тиийэн туран долгуйарым диэн кэмэ суох буоллаҕа дии. Ол эрээри, оҥостон кэлбит киһи уутуйан оонньуу туран, арай, ханнык эрэ тембрга, ханнык эрэ дорҕооҥҥо сөп түбэһэн, барыта биир кэм дьиэрэйэ-дьиримнии түстэ. Төбөм хайдах эрэ буолан хаалла… Тулам барыта биир кэм дьырылас-дьүрүлэс… Наһаа үчүгэй, олус дьикти турукка киирэн хааллым, чэпчээн-чэпчээн баран дууһабын эрэ кытта үөһээ көтөр курдукпун…
Хомус Уйбаан олох оҕо эрдэҕиттэн хомус эйгэтигэр бигэнэн, иҥэринэн улааппыт киһи. Турнин Лука Николаевичтаах хомус тардалларын араадьыйанан истээччибин диир. Бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх хомусчут. Кини учуонай, профессор киһи тугу барытын ырытан, систиэмэлээн өйдүүр, ураннаан оҥорор буолан суолун бэйэтэ тобуллаҕа дии.
Урукку өттүгэр хомуһу дириҥник чинчийбэтэхтэрэ, боруоста хомуска араастаан оонньуур эрэ этилэр. Ону Хомус Уйбаан чинчийэн, барытын үөрэтэн, систиэмэлээн, туох-ханнык истииллэр, ньымалар баалларын сааһылаан бэйэтэ туспа наука гына ситимнээн таһаарбыт. Ол үлэлэрэ биһиэхэ музейбытыгар баар. Бэйэтэ 18 араас ньыманы хомуска тарпыта пластинкаҕа суруллубут этэ. Ону мин, музейга директордыы кэлэн бараммын, пластинкаттан компакт-дискаҕа “Саха хомуһа” диэн ааттаан көһөрбүтүм. Онно хаастатыы, күөрэгэйдэтии диэн, сыыйа тардыы диэн барыта сурулла сылдьаллар. Ол эрээри, кинини виртуоз-хомусчутунан билинэллэрин, туох иһин сөбүлэспэт. Мин виртуоз-хомусчуппун диэбэт, “мин виртуозтар учууталларабын эрэ” диэччи. Кини инньэ диирэ чахчы оруннаах, элбэх киһини үөрэттэҕэ, уһуйдаҕа, хомус дьикти эйгэтигэр сиэтэн киллэрдэҕэ дии.
Ити Хомус Уйбаан аан маҥнай тэрийбит «Алгыс» ансаамбылын чилиэннэрэ бары ураты, дьоһун дьоннор. Концертарга тахсан оонньоотохторуна эҥин көрөбүн ээ, бары олохторугар улахан ситиһиилэммит дьоннор, правительствоҕа үлэлииллэр, миниистирдэр бааллар. Холобур, наука уонна анал үөрэх миниистиринэн үлэлээбит Александр Пахомов, билигин Научнай Киин бэрэстээтэлин солбуйааччыта, Георгий Иванов столица мэрин көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбитэ. Римма Жиркова – правительствоҕа тыл политикатын сүрүннүүр. Альбина Дегтярева, Спиридон Шишигин аан дойдуга киэҥник биллэр виртуоз хомусчуттар, Анатолий Гоголев эмиэ республикаҕа биллэр киһи, Николай Жирков билигин Хомус аан дойдутааҕы музейын төһүү үлэһитэ.
Билигин биһиги “Хомус эйгэтэ” диэн улахан концепцияны оҥоро сылдьабыт. Онно Хомус Уйбаан миэстэтэ – биһиги былаахпыт курдук. Аан дойдуга, холобура, Фредерик Крейн баар. Ол киһи 40-50 сыллаах олоҕун хомуһу үөрэтиигэ-чинчийиигэ анаабыт киһи. Ити икки киһи аан дойдуга хомус эйгэтигэр сөҕүмэр улахан фигуралар буолаллар. Биһиги Иван Егоровичпытын аан дойдуга хомус эйгэтин тула сылдьааччылар сүрдээҕин билинэллэр. Америкаҕа сырыттахпытына кинини олох таҥара курдук көрөллөр. Ол оннооҕор утутар оронноруттан да көстүөн сөп. Иван Егоровиһы туспа хоско 4 матараастаах кэтит да кэтит ороҥҥо утуталлар (кулэр). Оттон Биһигини боростуой соҕус сиргэ түһэрдилэр. Сыста хоско мин уонна убайым Испирдиэн түстүбүт, биһиэнэ эмиэ учугэй ороннор этэ гынан баран, Хомус Уйбааҥҥа тэҥнээтэххэ биллэр буоллаҕа дии… (күлэр). Биһиги Хомус Уйбааны бу Саха сиригэр эрэ сороҕор улаханнык аахайбат, сыаналаабат курдукпут, омук сиригэр дьэ кинини ураты миэстэҕэ олордо сатыыллар, тыл бастаан биэрэллэр. Холобура, Тауха куоракка, Германияҕа Аан дойдутааҕы Варган муусукатын VIII-с кэнгириэһин аан бастаан Иван Егоровичка тыл этиттэрэн арыйтарбыттара. Кини онно кутаа оттон, Аал уотун сахалыы алҕаан арыйбыта. Тыһыынчанан киһи ону барытын олус кэрэхсээн көрөн, кэтээн олорбуттара. Биһиги киһибит алҕаан бүппүтүн кэннэ, ол алҕаабыт сиригэр кэлэн, энергия ылаары, уочарат бөҕөҕө турбуттара. Көр, оннук ытыктанар киһи биһиги Хомус Уйбааммыт!
“Генераллар”
Бүлүүгэ хомус дьиэтэ, хомус музейа тутулланнар элбэх өрүттээх үлэни бэркэ ыыталлар. Уустары, толорооччулары бииргэ түмэллэр. Манна Васильева Марфа Спиридоновна, Евсеева Августина Платоновна курдук ис сүрэхтэриттэн хомус эйгэтигэр бэриниилээх, идэлэрин муҥутуурдук баһылаабыт дьоннор үлэлии сылдьаллар. Августина Платоновнаны биһиги “Генералбыт” диэн ааттыыбыт. Чэ, мин, уопсайынан, байыаннай өттүгэр сүрдээх сыһыаннаах киһибин. Ол иһин сорох ардыгар бу хомус эйгэтигэр сылдьар доҕотторбун, хайдах эрэ, байыаннай өйдөбүлүнэн көрдөхпунэ, “генераллар” бааллар, миэхэ бааллар холобура, сэрии сэбин оҥорооччулар-уустары этэбин. Холобура, сэриини үчүгэй сэптээх-сэбиргэллээх аармыйа кыайар буоллаҕа дии. Онон ол өттүгэр биһиги уустарбыт хомустара саамай ордуктара. “Генераллар” диэн, салайааччылар бааллар, холобур, 200-чэкэлии киһини хомуска тэҥҥэ үөрэтэр дьоннор генерал буолбакка туохтарый… Холобур, Жиркова Агния Спиридоновна диэн бииргэ төрөөбүт эдьииийим баар, кини Дьокуускай куорат оҕолорун, 200-чэкэ оҕону хомуска уһуйда. Августина Платоновна ийэтэ Мария Михайловна Платонова диэн барахсан хомуска сүрдээҕин үлэлээбит, мин үчүгэйдик билбэппин эрээри, дьон-сэргэ улаханнык ытыктаан ахталларын өрүү истэбин уонна сүрдээҕин сүгүрүйэбин.
Бүлүүгэ барар буоллахпытына туох баар тэрээһин боппуруостарбытын иирбэтин-таарбатын аан бастаан Августина Платоновнаны кытта быһаарсабыт. Тугу, хайдах, хаһан, төһөҕө оҥорору барытын кини орун-оннугар сааһылаан дьаһайар. Дьэ, онтон Иванова Надежда Николаевна диэн, өрүү культура управлениетын лидерэ, сүрдээҕин ытыктыыр киһилээхпит.
Аан дойдутааҕы сэттис конгресс
Варган (хомус) муусукатын Аан дойдутааҕы сэттис конгреһын ыытар кэммитигэр Бүлүү улууһун салалтатын кытта наһаа үчүгэйдик бииргэ үлэлээн турардаахпыт. Дьон-сэргэ бөҕөнү түмэн, хомус уустарын өрө тутан, Бүлүү уустарыгар саамай үрдүкү наҕараадаларын Улуус бочуоттаах гражданинын аатын иҥэрэн, 300-түү тыһыынчалаах субсидиялары анаталаан сүрдээх киэҥ тэрээһини ыыппыттара.
Аан дойдутааҕы варган муусукатын сэттис конгреһа Бүлүүгэ хайдах ыытыллыбытын, Бүлүү салалтата хомусчуттары, хомус уустарын хайдах өйүүрүн туһунан араас түмсүүлэргэ мэлдьи холобур оҥостон кэпсиибит. Кэнгириэс 2011 сыллаахха ыытыллыбыта. Кэнгириэспит түөрт эрэ күн ыытыллыахтааҕа, ол иһин миэхэ “Бүлүүннэн эҥин төттөрү-таары айанныы сырыттахпытына түмүгэ табыллыа суоҕа, ырааҕа бэрт эҥин” диэн санаалар бааллара. Ону дьиҥинэн, Иван Егорович туруорсан, Бүлүү ыһыаҕар кыттар культурнай программаны киллэрбитэ. Ону Хомус Уйбааны утарсыам баара дуо… Кини барытын сөпкө толкуйдаабыт этэ. Урут II-с кэнгириэс эмиэ Бүлүүгэ буоллаҕа дии.
Бүлүү улууһун салалтата (баһылыгынан Махаров Дмитрий Дмитриевич этэ ) самолетунан айаны харчы булан төлөөн, конгреһы ыытыы тэрээһинин барытын бэйэлэригэр ылыммыттара. Биһиги көтөн тиийэн баран, хайдах эрэ, саха буоларбытынан, хомусчут буоларбытынан киэн туттар ураты иэйиигэ куустарбыппыт. Самолет трабыттан саҕалаан мап-маҥан параднай таҥастаах Бүлүү милииссийэтин үлэһиттэрэ бары чиэс биэрэн, арыаллаан, массыыналарга сирдээн илдьэн олордон хонор сирдэрбитигэр аҕалбыттара. Суолбут устатын тухары волонтердар ыйан-кэрдэн, арыаллаан илдьэ сылдьыбыттара. Аны туран, улахан баҕайы сабыс саҥа стадиоҥҥа буолбут сүрүн тэрээһиҥҥэ кылбаа маҥан таҥастаах тыһыынча хомусчут уруй-туску оонньоон көрсүбүттэрэ сөҕүмэр этэ. Санаан көрүҥ! Тыһыынча хрмусчут! Итинниги эрэ күүппэтэх конгресс кыттыылаахтара соһуйуохтарын соһуйбуттара. Биир улууска тыһыынча хомусчуту таһааран аан дойдуттан кэлбит ыалдьыттары көрсүү диэн сөҕүмэр этэ! Бастатан туран, тыһыынча хомусчуту тэрийиэххэ наада, итиччэ хомуһу булуохха наада. Ол аата Бүлүүгэ хомус эйгэтэ былыр-былыргыттан үөскээн, баччаҕа диэри утумнанан тиийэн кэлэн сайдыбыта көстөрө. Ол да иһин тыһыынча хомустаах киһи тахсан аан дойду ааттаахтарын уруйдуу көрсөр кыахтаннахтара!
Куланик—ЫТЫК ЫМЫЫ
Хомустаах диэн кэрэ бэйэлээх айылҕалаах алааска Бүлүүлэр ыһыах ыспыттара. Онно Саха хомуһун саамай үрдүкү ЫМЫЫТА буолар Куланик диэн табачааммыт сүрэхтэниитэ саҕаламмыта. Куланик таҥаһын таҥныбыт быычыкайкаан кыысчааны бөҕө-таҕа көрүҥнээх саха ууһа сүнньүгэр олордон түһүлгэни тула хааман эргиппитэ. Куланик-табачаан хомус дьүрүлгэн муусукатыгар уйдаран сүүрэкэлии, ойуоккалыы сылдьан сахалыы, нууччалыы, английскайдыы тыл эппитэ… Оо… ол сүрдээх долгутуулаах, киһи уйадыйар түгэнэ этэ. Аан дойду араас дойдуларыттан кэлбит омуктар ытамньыйбыттара, харахтарын уутун туттунар кыахтара суох этэ… Мин даҕаны эмиэ уйадыйбытым.
Мин урут Бүлүүгэ музей оҥорсо тиийэ сылдьыбыттааҕым. Оччолорго Бүлүү улууһун былыргы эмблемэтин бэлиэтии көрбүтүм. Ол эмблемэҕэ табаҕа соччо майгыннаабат таба, хайдах эрэ дьөһөгөйү таба гыммыт курдук көрүҥнээҕэ. Тоҕо эрэ ону өйбөр хатаан кэбиспит этим. Хомус эйгэтигэр киирдэххинэ, Космостан араас этитиилээх илдьиттэр кэлэллэр быһыылаах. Ол иһин ити хомус ымыыта Куланик идеята үөһэттэн, космос эйгэтиттэн үөскээн тахсыбыта диэхпин баҕарабын. Куланикпыт сүрэхтэниитэ Бүлүүгэ, куорат былыргы аатынан Оленск диэн ааттаммыт стадиоҥҥа, Аан дойду хомусчуттарын VII-c конгреһыгар төбөтүгэр үрүҥ көмүс хомустаах кулунчук уонна табачаан холбоспута ЫМЫЫ буолан Үрдүкү Айыылартан дьүһүйүллэн үөскээбитэ!
Куланик мин идеям буоларынан киэн туттабын. Урут-уруккуттан “хомус хайаан даҕаны бэйэтэ ымыылаах (символлаах) буолуохтаах” диэн толкуйдуур этим. Ол гынан баран ол хайдах буолуохтааҕын кыайан быһаарбакка дууһа сүгэһэрэ оҥосто сылдьыбытым. Ити “Куланик” диэн аатын эмиэ араастаан толкуйдааччыбын. Ити “Куланик” диэн тыл иһигэр кистэлэҥ ааттар бааллар: “Кул”— Кулаковскай диэн, “а”— Аммосов диэн, “ник” диэн бастакы президеммит Николаев фамилияларын инники сүһүөхтэрэ киллэриллибиттэрэ. Уонна мин, историк буоллаҕым дии, дипломнай үлэм аата «Массовая репрессия якутян”диэн этэ. Аммосовтааҕы эгин, барыта 100 киһини, саха чулуу уолаттарын Колчак кэлиитигэр манна репрессиялаан бараннар Сибииргэ ыыппыттарын туһунан үөрэппитим. Онон Саамай ытыктыыр киһим Аммосов, сахалартан ураты чаҕылхай, таһыччы киһи олорон ааспыт эбит диэн, докумуоннарга олоҕуран үөрэттэҕим дии. Ол иһин бу “а” буукуба ортоку туруоруллуохтаах диэн быһаарбытым. Кулаковскай диэн, барыбытын омук быһыытынан түмэн аҕалбыт бөлөһүөкпүт, оттон Николаев Саха саҥа кэмҥэ сайдыытын кэрэһилээбит бастакы президеммит буоллаҕа. Бары биһиги духовнай лидердэрбит буоллахтара дии.
Итини атын өттүттэн эргиттэххэ: “кулан” диэнтэн кулааһай “благородный олень” диэнтэн, саамай кыраһыабай таба удьуора буоллаҕа. Биһиги хоту дойду дьоно, сахалар дьөһөгөйү үҥэр таҥара кэриэтэ, Үрдүк Айыылар түһэрбит ытык сүөһүтүн быһыытынан ытыктыыбыт. Онон, былыр-былыргыттан иитиллэн-аһаан олорор сүрүн дьарыкпыт ити икки үтүө сүөһүлэрин өйдөбүллэрин холбоһуутуттан тахсыбыт ЫТЫК ЫМЫЫ буолар.
Дьиҥинэн Сэттис кэнгириэс Максим Аммосов аатынан ХИФУ базатыгар ыытыллыахтаах этэ. Ону улахан ремонт оҥоһуллар буолан, сатамматаҕа. Дьиҥэ, Хотугу сулус анныгар баар ХОМУС табачаанын аата ХИФУ-ну кытта эмиэ быһаччы сибээстээх буолуохтаах этэ.
Онон бары өттүнэн барытынан көрөн толкуйдаммыта. Хотугу сулус диэн аан дойдуга саамай сырдык сулус, биһиэхэ ураты бэлиэ суолдьуппут буоллаҕа дии… Сир Ийэ саамай тымныы оройо Хотугу сулус анныгар баар, онно КИҺИ дууһата Орто дойду олоҕун сылаанньытар. Ол иһин онно Куланикпыт хомус дьикти музыкатыгар уйдара сылдьан сүүрэкэлээтэҕинэ, дууһа арыллар, иэйэр-куойар диэн дириҥ өйдөбүллээх ымыы. Хас биирдии киһи дууһатыгар Куланик баар буолуохтун!
Түмүк оннугар
Николай Спридоновиһы кытта бэрт кылгастык алтыһа сылдьыбытым эрээри олус сэмэйин, сытыары-сымнаҕас майгылаах үтүөкэннээх киһи буоларын бэлиэтии көрбүтүм. Ити кини кэпсиир Сэттис конгреһыгар Бүлүүгэ бииргэ сылдьыбыппыт. Онно астыммытын, үөрэн мичилийэрин хаартыскаларбар дьүһүйэн ылбытым. Кэлин ити кэнгириэс кыттыылаахтарын, бэлиэ түгэннэрин туһунан фотовыставка оҥорбуппун Хомус күнүгэр Опера, балет театрыгар биир дойдулаахтарбын кытары дьоһуннук арыйан туруорбуппут. Ол быыстапкабын Аан дойду хомуһун түмэлигэр бэлэх оҥороммун Николай Спридонович илиитигэр туттарбытым. Ол хаартыскалартан Николай Спридонович сороҕун сүүмэрдээн ити Сэттис конгресс туһунан альбом-кинигэҕэ киллэрбит этэ.
Дьэ, ити курдук алтыспыппыт түмүгэр атах тэпсэн олорон бу маннык сэһэргэспиппит эрээри, бэчээккэ кыайан таһаарбаххабын ыанньыта сылдьыбытым. Хомойуох иһин кинини тиһэх суолугар атаарыы кэмигэр мин Дьокуускайга суох буолан биэрбитим… Ол иһин бу интервьюбун түмүктүүрү ыарырҕатаммын, убайбыттан Хомус Уйбаантан көмөлөһөрүгэр көрдөспүтүм. Иван Егорович барахсан тута сөбүлэһэн маннык сыанабыл биэрбитэ:
—Николай Спридонович үлэһит үтүөтэ киһи этэ. Оҕо сааһыттан иитиллиитэ киһилии буолан, туруоруммут соругун булгуччу толорор дьулуурдааҕа. Хомус түмэлин Аан дойду таһымнаахтык үлэлиир суолун кэҥэппитэ, биир идэлээхтэрин кытта дьоһуннаах бырайыактары олоххо киллэрсибитэ (кэҥгириэстэр, хомус куосумаска тахсыыта, Гиннес Кинигэтин өрөкүөрдэ, Ф. Крейн кэллиэксийэтин аҕалыы уо. д. а.). Бэйэтин тула үлэҕэ бэриниилээх дьону түмэн, хомус түмэлэ айар хайысхатын күүһүрдүбүтэ. Николай Спридонович Аан дойду таһымнаах культура диэйэтэлин быһыытынан, чуолаан Дьобуруопа дойдуларыгар, киэҥник биллибитэ. Биир идэлээхтэрэ билигин онно кинини олус суохтууллар…
Николай Крылов, суруналыыс, С. Р. культуратын үтүөлээх үлэһитэ, С.Р. Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.