Уһун, тымныы кыһыннаах, тыйыс айылҕалаах хоту дойдуга олорор буоланнар, өбүгэлэрбит барахсаттар күөх сайын уунар уйгутуттан төһө кыайалларынан хаһааналлара. Бүгүн олортон сорохторун туһунан кэпсиэхпит.
edersaas.ru
Үүт аһылыктар
Суорат диэн тугун, кини хайдах астанарын киһи барыта билэр. Сайын, үүт саамай дэлэйбит кэмигэр, сахалар биир сүрүн аһылыктара суорат буолара. Ол эрээри, ону барытын утарынан сиэн-аһаан кэбиспэккэ, күһүөрү баччаларга, сөрүүн түһэн эрдэҕинэ, мунньаннар, кыһын сииргэ хаһаанар эбиттэр.
Иэдьэгэй өйүөҕэ илдьэ сылдьарга итиэннэ кыһын аһылык эбиискэтэ оҥосторго ааттаах ас. Ыал ийэлэрэ иэдьэгэйи хас да көрүҥүнэн оҥороллоро. Бастакыта. Аһыйбыт үүтү мөлтөх уокка оргуталлар, кыратык суорат куталлар. Оччоҕуна үүт иирэн иэдьэгэйэ уонна уута арахсыбытынан барар. Ону хостооннор, сэдэх эрэһэҕэ кутаннар, уутун сүүрдэллэр. Иккис ньыма. Суораты эмиэ бытаан уокка ититэллэр, оччоҕуна үүт иэдьэгэй буолан тахсар. Иэдьэгэй арахсан бүтүөр диэри тохтоло суох булкуйуллар. Инньэ гымматахха, түгэҕэ хаахтыйан, иэдьэгэй амтанын алдьатар. Эмиэ сиидэлээн, уутун сүүрдэллэр. Күн уотугар тэлгэтэн хатараннар, өйүө оҥостоллор.
Элбэх ынахтаах ыаллар иэдьэгэйи балачча элбэҕи оҥорон хаһааналлара. Хаппыт иэдьэгэй кураанах, тымныы сиргэ буорту буолбат. Ону бэйэтинэн да сииллэрэ эбэтэр күөрчэххэ кутан уонна бурдугу кытары булкуйан лэппиэскэлииллэрэ.
Тар. Суораты тымныы сиргэ, булууска мас уһаакка биитэр туос иһиккэ, сорох чинчийээччилэр суруйалларынан, туос холлоҕоско кутаннар мунньаллар. Үрдүгэр тахсар уутун баһан иһэллэр. Амтанын байытаары, өссө сиэбит балыктарын, кустарын уҥуоҕун куталлар, ол барыта тарга суураллан хаалар. Сорох сиргэ үлтү кырбаммыт бэс сутукатын куталлар. Тымныы түстэҕинэ, таһырдьа таһааран, киһи холкутук көтөҕөрүгэр сөп гына тоҥортоон кэбиһэллэр. Оннук тоҥоруллубут тары «балбаах тар» диэн ааттыылларын, атыы-эргиэн табаарын быһыытынан тутталларын этнограф Андрей Андреевич Саввин-Өндөрүүскэ Саабын «Сири оҥоруу сайдыан иннинээҕи саха аһылыга» кинигэтигэр суруйбут.
Вацлав Серошевскай «Сахалар» кинигэтигэр маннык ааҕабыт: «Тартан сахалар сүрүн астарын бутугаһы – уута аҕыйах бурдугу, отону эбэтэр сиэниллэр силиһи булкуйан буһараллар. Бурдуга элбэх буоллаҕына, нууччалыы иэҕэн, хааһы дииллэр. Оттон бэс эбэтэр тиит сутукатын, кииһилэ уонна луук сэбирдэҕин буһаран итиэннэ аһытан баран, ханнык эмит хаппыт оту куттахтарына, үөрэ диэн ааттыыллар. Тары тымныы ууга булкуйан, ымдаан оҥороллор, ону тэҥэ сиҥэни бэлэмнииллэр».
Хайах. Сөрүүн умуһахха хаһааныллыбыт, аһыйбыт сүөгэйи арыылаан, бэйэтин уутун, үүтү уонна оргуйбут ууну ылларан, чохоон курдук, оҥороллор. Арай, чохоонтон уратыта диэн амтана ордук аһыы уонна састаабыгар баар арыыта аҕыйах буолар эбит.
Вацлав Серошевскай: «Дьон урут аҕыйах ынахтаах эрдэхтэринэ, арыыны буолбакка, хайаҕы оҥороллоро, ол бырааһынньык аһа буолара», – диэн Байаҕантай сахалара кэпсээбиттэрэ», – диэн суруйар. Сорохтор «сахалар арыыны сатаабат буоланнар, хайаҕы оҥороллоро» дииллэр эрээри, судургутук да санаан көрдөххө, аҕыйах ынахтаах, элбэх оҕолоох ыаллар барахсаттар, аһылыгы үтүрүмсүтэннэр (кыһын моонньо уһун), хайахтыылларын ордорор эбиттэр. Өндөрүүскэ Саабын бэлиэтээбитинэн, икки-үс ынахтаах ыал биир сэнтиниэр (100 киилэ) хайаҕы оҥостон, хаһаанар эбит. Амтанын байытаннар, хайахха сир аһын, дьэдьэни куталлара. Кыһын тоҥнуу тойон, бөһүөнэхтии сииллэрэ. Олунньу 10 күнэ нуучча халандаарынан – масленица, ону сахалар бэйэлэрин олохторун илгэтигэр чугаһатан, «хайах хостуур таҥара күнэ» диэн ааттаабыттар. Атыннык эттэххэ, чуолаан ити кэмҥэ хайаҕынан олорор буоллахтара.
Балык астар
Күһүн илимнээн, кыһын муҥхалаан, саас куйуурдаан, туулаан, сибиэһэй балыгы хааччыналларын таһынан, балыктаах сиргэ олорор дьоннор балыгы хатаран, ыһааран, араастаан эмиэ хаһааналлара. «Балаҕан үрдүгэр барча баар үһү,» — диэн таабырыны оҕо эрдэхпититтэн истэ улааттахпыт.
Барча диэн буспут бытархай балык биитэр мунду хатарыллыбыта буолар. Ону хас да көрүҥүнэн оҥороллор. Буһаран хатарыы. Мундуну, бытархай быччыкыны буһаран баран, иэһэргэ (балыгы тарҕата ууран хатарар анал долбуурга) кутан, күн уотугар хатараллар. Сахсырҕа түспэтин диэн, балык үрдүгэр сэппэрээги тарҕата уураллар. Кэмиттэн кэмигэр балыктарын мас лаппаакынан эргитэн-урбатан биэрэллэр, инньэ гынан, мундуларын үлтүрүтэллэрэ. Үөлэн, ыһааран. Кыра собону, мундуну үөлэн баран, сиртэн биир миэтэрэ аҥаара үрдүктээх сибиэҕэ (туу курдук өрүллүбүт сиэккэҕэ) тарҕата кутан, анныгар түптэ түптэлээннэр, буруоҕа уонна күн уотугар хатараллар. Үлтү бара сылдьар буоллаҕына, сөп буолбутунан ааҕыллар. Барчаны туоһунан биитэр хатырыгынан оҥоһуллубут улахан холлоҕосторго кутан, кураанах сиргэ ууран хаһааналлара. Арыынан кутан. Барча аҕыйах буоллаҕына, балык сыатынан саба кутан кэбиһэллэрэ. Итинник сыаҕа хаһааныллыбыт барчаны «арыы барча» диэн ааттыыллара.
Сыманы оҥорорго умуһах хаһыллар, түгэҕин уонна эркиннэрин бэс хатырыгынан сабаллар, ол үрдүнэн халыҥ туоһунан бүрүйэллэр. Дьэ ол кэнниттэн балыктарын сымалыыллар (кэнсиэрбэлииллэр). Манна эмиэ мунду ордук табыллар эбит. Мундуну буһаран, миинин сүүрдэн ылан, сойуталлар. Лаппа сойбутун кэннэ, умуһахха куталлар. Умуһаҕы бастаан туоһунан, онтон хатырыгынан саба бүрүйэн баран, салгын киирбэт гына буорунан көмөн кэбиһэллэр. Кыһыҥҥы тымныы түстэ да, хостоон ылан, хаарга көмөллөр. Онтон ылан, аска тутталлар.
Хохту. Сиикэй мундуну сибиэҕэ тарҕата кутан хатараллар. Мас үтэһэҕэ тиһэллэр уонна начаас икки ардыгар уокка халахытан ылаллар. Кэлин хобордооххо кутан, кыра арыыга сырдьыгынатан ылар буолбуттар.
Лыыба. Ыкса күһүн, уу тымныйбытын кэннэ, балык уойбут, мунду үөрдээн тууга кииримтиэ буолбут кэмигэр оҥороллор. Бастаан холбо диэни бэлэмнииллэр. Балыктаах күөл кытыытыгар, тыа саҕатыгар икки-үс миэтэрэ усталаах, биир миэтэрэ кэтиттээх уонна оччо дириҥнээх умуһаҕы хаһан бараннар, чиҥ гына ытыыстыыллар – сөбүгэр соҕус суоннаах тииттэри аҥаар өттүнэн суораннар, олуктуу-олуктуу ампаардыы тутан таһаараллар, муосталыыллар. Күөлтэн мунду хостоон таһаара-таһаара, олгуйга бэрт түргэнник, мунду чиккэйиэр уонна хараҕа маҥхайыар диэри, буһараллар. Уутун сүөкээн баран, илдьиритэллэр итиэннэ холбоҕо кутан иһэллэр. Холбону төһө кыалларынан түргэнник толороллор, хатырыгынан бүрүйэллэр, таһыттан инчэҕэй хаарынан сыбаан кэбиһэлэр. Мунду бэйэтин итиитигэр лыыбаланар, атыннык эттэххэ, кэнсиэрбэлэнэр. Ону дөйө тоҥорбокко, сөбүн күҥкүйдэ диэтэхтэринэ, хостоон ылан, дьэ тоҥороллор.
Барчаны, сыманы, хохтуну уонна лыыбаны кыһын бэйэтинэн сииллэрэ итиэннэ тарга куталлара, көбүөргэ, күөрчэххэ уонна үөрэҕэ эбэллэрэ. Дьэ бу балар буоллаҕа — хобул идэһэлээх, кыыл табаны уонна тайаҕы бултаан эбиммэт, элбэх иитимньилээх дьадаҥы ыаллар дьылы туоруур аһылыктара.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ», edersaas.ru