Былыр сахалар тымныы күннэри киҥкиниир киэҥ халлааны кытта ситимнииллэрэ. Холобур, П. Ойуунускай Улуу Кудаҥсата “албан ааттаммыт, уһун сурахтаммыт ааттаах Чачыгыр Таас” ойуунунан чолбон сулуһу үнтү сыстаран тымныыны сымнатар.
А. Павлов-Дабыл, сулуһунан улахан тымныылар тохтуулларын билэллэрэ диэн этэрэ сөп. Хас киэһэ аайы ыал аҕалара тахсан сулустаах халлааны, ыйы кэтээн көрөллөрө элбэхтик ахтыллара. “Телец” бөлөх сулуска хоһуласпыт чаҕылхай сулустартан Эль-Нат (“Бычий глаз” диэн тылбаастанар) сүтүүтүн Дьыл оҕуһун бастакы муоһа тостуутун кытта сөп түбэһиннэрэллэрэ – олунньу 12 күнүгэр, иккис муос тостуута – олунньу 24 күнүгэр. Бу күн халлаан сырдаан хоһуласпыт сулус сүтэр. Ити күннэртэн ыла улахан тымныылар тохтууллар. Муостар түспэттэр – тостоллор. П. Ойуунускай тостор диэн тылы туттар, түһэр диэбэт. Тылга кинини саарбахтыыр сыыһа буолуо дии саныыбын. Онтон 12-лии хонугунан быысаһан моонньоох баһа быстар, онтон көхсө күр гына түһэр.
Биһиги эһээлэрбит олох хардыытын аахсар, онно олохторун оҥкулун сөп түбэһиннэрэ сатыыр киэҥ-холку дьон этилэр. Бэйдиэ саҥара сылдьыбаттара, ол гынан баран, саҥата суох сөп диэбиттэриттэн соччо туораабат судургу майгылаахтара.
Сулустар, Дьыл оҕуһа, тулалыыр эйгэ соччо ситимэ суох курдуктар, ол эрээри барытын ситимнээн, киэҥ анаарыылаах, эко-систиэмэни бары өттүттэн харыстыыр, күннээҕи олох туллар тутааҕа буолбут миф уобарастарын айбыттар эбит ээ, биһиги үөрэҕэ суох диир өбүгэлэрбит. Кинилэргэ тиийэбит дуо, билиҥҥи хастыы да үрдүк үөрэхтээх ыччаттар? Саарбахтыыбын. Дьэ элбэхтэн аҕыйах холобур.
Мин аҕабын эһээтэ Маанньа оҕонньор элбэхтик такайбыт. Аралдьыйа таарыйа икки кыра сиэнин: Никитаны (мин аҕабын) уонна Лаврентийы кыра ол-бу үлэлэргэ илдьэ сылдьар эбит. Биирдэ уот тура сылдьыбыт сирин баран көрөр идэлэммиттэр. Эһээлэрэ сири хаһан көрөр эбит, уолаттары илиилэрин уктаран тымныытын-итиитин бэрэбиэркэлэтэрэ үһү. Киэһэ хампыат эбэтэр кыракый тоорохой саахары сундууктан манньалаан биэрэрэ. Ол сырыттахтарына, арай биир сир итии буолан хаалбыт. Дьэ, манна үлэ кытаанаҕа буолбут. Хаһа-хаһа уу бөҕөтө куппуттар. Торфалаах сир эбит.
Эһээлэрин абырыы сылдьан сороҕор мөҕүллэн ылаллара үһү. Биирдэ муҥха саҕана аатырбыт ойуун кэлэн эбэлэрин иччититтэн көрдөһүү, алҕааһын туомун оҥорбут, эһээлэрэ кутуруксуттаабыт. Дьэ, уолаттар маны үтүктэн барбыттар. Улахан сиэн Никита ойууну үтүктүбүт, кыра Лаврентий эһээтин үүт үкчү түһэрбит. Маанньа оҕонньор уолаттарын кыыһырбыттыы көрүтэлээбит да, хайыы үйэ уобараһыгар киирэн, аралдьыйар кыаҕа суох буоллаҕа дии. Бу көннөрү мэниктээһин курдук, ол гынан баран айылҕаҕа сыһыаны илэ харахтарынан көрдөхтөрө, өссө бэйэлэрэ көрдөһүүгэ кытыннахтара.
Оҥкучахха киирбит уу
Аҕам Н.К. Докторов биирдэ сөхтөрбүтүн өйдүүбүн. Арай ыал оҥкучаҕар барытыгар уу киирбит, бары соһуйан айманыы бөҕө буоллубут. Уу баһаары биэдэрэ бэлэмнээн баран, чэйдии олордохпутуна, аҕам киирэн кэллэ. Оҥкучаҕы көрөн сөхтө, “баһымаҥ” диэтэ, “сир тымырын кэҥэтимэҥ” диэн буолла. Оҥкучахпытын арыйан, тула олоппостору бүөлүү ууран баран салгыы чэйдээтибит. Онтон ийэм төлөпүөннээтэ, “баһымаҥ” диэри, аҕабыт кэлэн боппута диэбиппитигэр күллэ: “Закон сообщающихся сосудов”, – диэн быһаарда.
Уубут оҥкучахпыт ортотун ааһан иһэн биир сарсыарда турбуппут баран хаалбыт. Куурдуу үлэлэрин кэпсээбэппин, дьэ, уһуннук сыраласпыппыт.
Күһүн сир тоҥон эрдэҕинэ аҕабыт кэлэн туора-маары синньигэс траншеялары хастарда, онтукабытын мас сыыһа эптэрэн төттөрү ыксары симтэрдэ. Бэйэтэ халлаан өссө тымныйыыта “силимниибин” диэн чаанньык оргута-оргута дьиэ тула ханан эрэ кутуталаата. Баспыт ыалбыт оҥкучаҕар сыл аайы уу киирэн эрэйдээбитэ, дьиэлэрин акылаатын уларытарга күһэллибиттэрэ. Биһиги оҥкучахпытыгар уонна уу киирбэтэҕэ.
Оҥкучахха уу киирбитин оҕонньоттор сөбүлээбэтэхтэрэ, ирбэт мууспут ирэн эрэр диэн сыаналаабыттара. Дьылы да аахайбаттар, кини оҕуһун да сэҥээрбэттэр диэн мөҕүттүбүттэрэ.
Дьыл уонна сыл
Дьылы сылы кытта булкуйуу омсолоох көстүүтэ элбэх. Чуолаан, сахалар ити кэмнэри тус-туһунан ааттаан олохторун сөпкө дьаһаналлар эбит.
Сыл, төгүрүк сылга айылҕа түөртэ уларыйыыта киирэр – күһүн, кыһын, саас, сайын. Сыл саамай ыарахан кэмин дьыл диэн ааттаабыттар эбит. Дьылы туорууллар, ааҕан-суоттаан дьаһаналлар. Дьыл оройо тохсунньу 31 күнэ. Бу күн отторун, астарын хасааһын өссө төгүл эргитэн суоттаналлар. Дьылга ыам ыйа эмиэ киирсэр. Саас хара хахсык буоллаҕына, кыһыны быһа көрөн-харайан таһаарбыт сүөһүгүттэн көрө матар ыарахана биллэр. Ол иһин дьылы этэҥҥэ туораатыбыт диэн этэн эрдэхтэрэ, кыһыны этэҥҥэ кыстыыллар.
Биир өйдөбүл курдук буолан баран тус-туһунан суолталаахтар. Кыһын, саас, сайын, күһүн – төгүрүк сыл. Дьыл хонугунан ааҕыллар – 220 күн. Ону суоттуурга Дьыл оҕуһа улахан суолталаах. Былыр тыраахтар суох, биһиги тымныыбытын тулуйан оҕус от-мас таһара. Кыһын хойут сырдыыр, эрдэ хараҥарар, ол иһин эрдэттэн бэлиэтэммит маһы чугастан кэрдэн киллэрэллэр. Халлаан сырдаан сылыйдаҕына, дьиэлэриттэн тэйэллэр. Биир сиргэ хастыы да үйэ олороллор даҕаны, кураанах эрэ маһы оттоллор, ойууру кэрдэн нэлэппэттэр. Ирбэт муус ирэн, оттуур сир бадараан буолуо, аппалар баар буолуохтара. Сир алдьаныытын курдук иэдээн суох – тугу аһаан-таҥнан олоруохтарай? Оттон сири ирииттэн харыстыыр ойуур буоллаҕа – олоҕу тутан турааччы. Биһиги тыйыс айылҕабыт аһара уйан, бааһын оһоруна охсубат, ол иһин өбүгэлэрбит ирбэт тоҥ мууһу, тоһуттаҕас тымныылары харыстыыр Дьыл уонна кини оҕуһун уобарастарын айдахтара.
Хаарчаана – киирии уобарас
Билиҥҥи кэмҥэ, хомойуох иһин, оҕону тыл көмөтүнэн ииппэт буоллулар. Кыра сылдьан киэһээҥҥи оһох оттуллуутун күүтүллэрэ. Аһаан баран, оһоххо мас эбэ түһэллэрэ, онтон кэпсэтии саҕаланара. Күннээҕи сонун, остуоруйа, таабырын. Ол онтон хаар туһунан аҕыйах таабырын.
“Саас ирэр, кыһын ититэр, сайын сүтэр, күһүн тиллэр баар үһү”.
“Маҥан сонноох киһи сытан баран, үрэхтэргэ-күөллэргэ сүүрэр үһү”.
“Эр бэрдэ сытаан-сытан баран, ойон туран сүүрэн чылыгыратар, кылыгыратар, халыгыратар үһү”.
“Кыната, атаҕа суох кэлэн сиргэ түһэр, ол сытан сыстан хаалар, онтон тыаһаан-ууһаан турар үһү”.
Бу таабырыннарга курдаттыы көстөр намчы, үрдүнэн чыычааҕы да көтүппэт мааны кыыс уобараһа суох. Кыанар-хотунар, биһиги тыйыс тымныыларбытыттан көмүскээн, сиргэ сыстан хаалар эр бэрдин курдук ойууланар. Хаарчаана киирии уобарас, онтон таабырыннарга тулалыыр эйгэттэн үөскээн тахсыбыт тыыннааҕымсытыы. Норуот сыыспат – кини бэйэтин айылҕатын билэрэ бэрт буоллаҕа.
Өртөөһүн
Дьэ, билигин өртөөһүҥҥэ киириэҕиҥ. Үчүгэй умнуллара түргэн. Урут өртөөрү уоту ыыппыттар диэни истибэт этибит.
Куруук оттуур ходуһаларын күһүн аайы ыраастыыллара. Бастаан талаҕыттан саҕалыыллара. Билигин ходуһалар талахха былдьанан тураллар, күһүҥҥү ыраастааһын туһунан билбэт курдук тутталлар. Дьиҥ иһэ сүрэҕэлдьээһин. Алаас кытыыларынан эдэр талахтары куобах аһылыгар диэн ордороллоро. Хас сыллаах талаҕы ордороллоро буолла? Саамай битэмииннээх кэмин талан, урут куобах элбэҕэ буоллаҕа. Күһүн сороҕор сэтиэнэҕи охсон ойуур кытыыларыгар хааллараллара үһү. Чубукуларга, бүүчээннэргэ анаан.
Ити барыта сааскы өртөөһүҥҥэ бэлэмнэнэллэрэ. Куруук оттонор ходуһа күһүн ыраастанара, көрүллэрэ, онон үлэтэ аҕыйаҕа. Сыл аайы өртөөбөттөрө. Онтон саҥа оттуур сир оҥороллоругар бастаан ойуур кытыытыттан саҕалыыллара, хас да сыллаах лаҥханы охсоллоро. Өртүүр табыллыбата өйдөнөр.
Сааскы өртөөһүҥҥэ хаары көмөлөһүннэрэллэрэ. Тула өттө ыраастаммыт сири хоту өттүттэн саҕалыыллара. Күн күнүс соҕурууттан тыгар, онон хоту өттө хаара түргэнник ууллар, соҕуруу өттө хаардаах сыттаҕына, өртөөһүн буолара. Тыалын эҥин барытын учуоттууллара. Түүннэри-күнүстэри кэтээн көрөллөрө. Кыра буруо күнүс көстүбэт, ол иһин түүн хас да хонукка маныыллара. Күн уота суоҕар сааскы үрүҥ түүн буруону көрөргө табыгастаах.
Онтон сир иччититтэн көрдөһүү туома оҥоһуллара. Оттонор ходуһаны тэбистэрбэттэрэ. Аһылыктаах ампаардара буоллаҕа.
Яна Докторова.
Дьокуускай. Хаартыска: интэриниэттэн.