Мас тардыһыытыгар аан дойду чөмпүйэнээтэ буолаары турар. Онон сибээстээн, санаабын үллэстэргэ быһаарынным. Ааҕааччылар, мас тардыһыытынан дьарыктанааччылар, сэргээччилэр, сэҥээрээччилэр ааҕан баран санааларын үллэстиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Бастатан туран, өбүгэлэрбит бэлэхтээбит, бэйэбит омук быһыытынан ураты көрүҥнээх, өй-санаа, күүс-күдэх, дьулуур-тулуур сайдарыгар, тэнийэригэр сүдү суолталаах национальнай көрүҥнэрдээх спорт баара – бу биһиги киэн туттуубут, кэскилбит, дьолбут диэн сурукпун саҕалыыбын. Биһиги бу оонньуулары харыстаан, уларыппакка-тэлэриппэккэ, өбүгэлэрбит хайдах хаалларбыттарынан ыччаппытыгар тиэрдиэхтээхпит, иҥэриэхтээхпит диибин. Көрүҥнэрбит оччоҕо эрэ уһун үйэлээх буолуохтара.
Оннук биир көрүҥүнэн – мас тардыһыыта буолар. Мас тардыһыыта аан дойду үрдүнэн тарҕанан, тэнийэн эрэриттэн үөрэбит, астынабыт, киэн туттабыт. Пропагандатын, ол эбэтэр киэҥник тарҕатыытын, рекламатын, туруорсуутун, дьыалабыай кэпсэтиитин таптахха, Олимпиада оонньууларыгар да киириэн сөп. Ол туһунан мин аан маҥнай, өссө, 20-чэ сыллааҕыта суруйбутум. (“Спорт олимпийскай да көрүҥэ буолуон сөп” диэн Саха сирэ хаһыат 1999 с.тохсунньу 15 к.)
Билигин мас тардыһыыта хайдаҕый? Билигин күрэхтэһиибит бу көрүҥүн олус уларытан, уустугурдан, була сатыы-сатыы, ону-маны “быраабыла” дии-дии киллэрбиттэрэ (маһы сыыһа тутуу, сэрэбиэй быраҕыыта, мас устун атаҕы сүүрдүү, сыҕарытан, туран кэлии, охто сытан тардыы, о.д.а.), өбүгэ үгэһиттэн туорааһын, аанньа ахтыбат буолуу диэн этэбин. Дьиҥэр, маннык уларытар-тэлэритэр олох наадата суох. Урут бэрт судургу, боростуой, киһи эрэ барыта, ханна баҕарар, хаһан баҕарар оонньуур, көрүлүүр кыахтаах этэ. Билигин ол дэбигис кыаллыбат буолла. Бу мас тардыһыыта түргэнник тарҕаныытын, маассабай буоларын атахтыыр, мэһэйдиир.
Өбүгэлэрбит оонньууларын, чуолаан мас тардыһалларын урут оҕо сылдьан Чурапчыга элбэхтик көрөр, сэҥээрэр этибит. Онно маннык тардыһаллара:
1.Утарсааччылар ытыстарын мас үрдүгэр уураллар. Уҥа илиилэринэн мас уҥа уһугун, хаҥас илиилэринэн утарсааччы уҥа илиитин аттыттан туталлар. Илиилэрин ытыһа мас үрдүгэр, маһы тардаллар. Туран кэлии, охто сытан тардыы көҥүллэммэт. Билигин ортотуттан тутар киһи ночооттоох. Утарсааччыта маһы массыына уруулун курдук хайа баҕарар өттүгэр эргитэр, үксүн оннук гынан кыайаллар. Бу олох сыыһа. Олорон эрэ тардар маһы үөһэ-аллараа, уҥа-хаҥас хамсаппакка, олорор хаптаһыҥҥа параллельно тардаллар.
2.Күрэхтэһээччи кыһыл, күөх туруусук кэтэрэ наадата суох. Ол оннугар, иккис, үһүс (тэҥнэһии түбэлтэтигэр) тардыһыыга миэстэлэрин атастаһаллар. Ханнык да сэрэбиэй наадата суох буолар.
Бу этиилэрим ким дьиҥнээх күүстээҕин быһаараллар. Итиэннэ олоххо киириэхтэрэ диэн эрэнэбин.
3.Мас тардыһыыта (атын көрүҥнэрбит эмиэ) бэйэтэ туспа дьаралыктаах, гербэлээх, эмблемэлээх, өрөгөй ырыалаах (гимнээх), былаахтаах буоллаллар, олус бэрт буолуо этэ.
4.Түгэнинэн туһанан, өссө манныкка тохтоон ааһабын. Тутум эргиири хапсаҕай, мас тардыһыытын курдук суолта биэрэн, киэҥник тарҕатыахха баара. Дьон, ордук оҕолор, эдэр ыччат сэҥээриэ, биһириэ этилэр.
Бу этиилэрим олоххо киирэллэрэ буоллар, национальнай көрүҥнэрбит өссө күүскэ сайдан, тэнийэн, саха ааттааҕы аатырдыахтара, суон сурахтыахтара этэ диэн санаалаахпын.
Түмүкпэр, мас тардыһыытыгар киэҥ далааһыннаах күрэхтэһиини көрсө бар дьоммун, чуолаан күрэхтэһээччилэри, итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Үрдүк ситиһиилэри, кыайыыны-хотууну, дьолу-соргуну баҕарабын.
Ким ДЬЯЧКОВСКАЙ-АНААРАР,
Философия билимин хандьыдаата, ХИФУ бочуоттаах бэтэрээнэ.
“Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru саайтыгар анаан
Хаартыска: интэриниэттэн