«Улуус хаhан төрүттэммитэй, бастакы Аҕа баhылыга ким этэй?» диэн боппуруостарга кыраайы үөрэтээччи Аркадий Яковлев архыып матырыйаалларын хасыһан үөрэтиитигэр аан маҥнай Сунтаар оройуона тэриллибит күнүнэн 1930 сыл тохсунньу 9 күнэ буоларын ЯЦИК бигэргэппит. Саҥа кэм ирдэбилинэн, 2000 сылтан улуус хаhан тэриллибитин көрдөөһүн СӨ Национальнай архыыбыттан ураты Россия судаарыстыбаннай архыыбыгар уонна Иркутскай уобалас судаарыстыбаннай архыыбыгар барбыта. Ол эрээри, ѳрѳспүүбүлүкэ тас архыыптарыгар туох да кѳстүбэтэҕэ.
Улуус историята бастакы кулуба талыллыытыттан саҕаланар. Ол эрээри бириэмэ ырааппытынан 1801 сыллаахха буолбут бастакы быыбар хаамыытын сырдатар докумуоннар билиҥҥэ диэри хараллан кэлбэтэхтэр.
Национальнай архыып үлэhитэ Ирина Каженкина элбэх историческай докумуннары ырыппыта, ол түмүгэр Өлүѳхүмэ хамыыhаарыстыбатын фондатыгар маннык диэн саҕаланар араапары «1801-го года сентября 9-го дня мы ниже подписавшиеся Олекминского округа Сунтарских осьми наслегов голова Тимофей Мокрошубов и наслежные князцы Чалыя Осипов, Сава Бючяхов…» булбута. Бу даата, 1801 сыл балаҕан ыйын 9 күнэ, билиҥҥи халандаарынан 1801 сыл балаҕан ыйын 21 күнэ, Сунтаар улууhа сурукка киирбитинэн ааҕыллар.
Билигин Сунтаар улууһа өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улахан улуустартан биирдэстэрэ буолар. Саха сирин бырамыысылыннас сайдыбыт арҕаа оройуоннарын Мииринэй, Ньурба уонна Лиэнискэй куораттарын кытта ыкса сытар буолан, бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйаны батарыыга инники кэскиллээх. Улуус иэнигэр сиртэн хостонор араас баайдаах. Билигин улууска сир баайын чинчийэр, үөрэтэн көрөрөр улахан геологоразведочнай тэрилтэлэр үлэни ыыталлар. Бырамыысылыннас, аныгы технология сайдар кэмигэр Сунтаар улууһа култуура сайдыытын сабыдыалын үрдүк таһымҥа тутан, сайыннаран, төрүт үгэһин ыһыктыбакка билиҥҥи кэмҥэ илдьэ кэлбит оройуонунан биллэр.
Бүгүҥҥү күҥҥэ Сунтаар улууһа социальнай-экономическай туруга уонна кыаҕа киэҥ. Тыа хаһаайыстыбата, бырамыысылыннас, дьиэ уот тутуута уонна суол оҥоруута тэтимнээхтик сайдар. Тыа сиригэр тупсаҕай оҥоруу, дьиэ-уот коммунальнай өҥөтүнэн сөптөөхтүк хааччыйыы, нэһилиэнньэ доруобуйатын туруга, ыччат үөрэҕи ылыыта, култуура төрүт үгэстэрин чөл хаалларыы, онтон да элбэх тыын суолталаах боппуруостарга улууска сөптөөх үлэ бара турар.
— Күнду биир дойдулаахтарбытын өссө төгүл Сунтаарбыт улууһа төрүттэммитэ 220 сылынан эҕэрдэлиибит! Бу кэрэ-бэлиэ бырааһынньык биһиги биир сомоҕобутун, улууспут историятын, төрөөбүт дойдубут сайдыытын кэрэһилиир. Улууспут инники кэскилин удьуорун өссө эбии хаҥата, сайыннара, туругурда турарга хас биирдии киһиэхэ таһаарыылаах үлэни, кытаанах доруобуйаны, этэҥҥэ буолууну уонна дьолу-соргуну баҕарабыт, — диэн улуус баһылыга Анатолий Григорьев, Сунтаар улууһун депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ульяна Попова эҕэрдэлииллэр.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: wikipedia.org