Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ талыллыбыта 30 сыла буолла

Михаил Николаев: “Саха сирэ” хаһыат дириҥник, хорутуулаахтык үлэлээн истин»

Саха АССР Саха Өрөспүүбүлүкэтэ дэнэн, бэйэтэ суверенитеттанан, дойдубут киинин кытары Федеративнай дуогабары түһэрсэн, Конституциятын саҥалыы сурунан олорор кэмигэр, саҥалыы тыыннаах хаһыаттаах буолуохтаах диэн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, онтон СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев ааспыт үйэ 90-с сыллар саҕаланыыларыгар сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэри уларыта тутууга ыйаахтары таһаартаабыта. Онон 1993 сыллаахха урукку былаас хаһыата “Кыым” уонна саҥа тэриллибит “Саха сирэ” хаһыаттар эрэдээксийэлэрэ холбоһон, биир кэлэктиип буолан олох оҥкулун уһансыыга тигинэччи үлэлээн барбыттара. Бүгүн, сэтинньи 13 күнүгэр, Михаил Ефимович 84 сааһынан кини “Саха сирэ” хаһыакка анаан биэрбит интервьютун таһаарабыт. 

– Михаил Ефимович, 1991 сыллаахха Үрдүкү Сэбиэт тэрээһининэн “Саха сирэ” хаһыат тахсан барбыта. Онтон дойдубутугар ­буолбут уларыта тутуу кэнниттэн, 1993 сыллаахха “Кыым” уонна “Саха сирэ” хаһыаттар эрэдээксийэлэрин холбоон туран, биир судаарыстыбаннай хаһыат тэриллибитэ. Кэпсэтиибитин хаһыат аатыттан саҕалыахпын баҕарабын. Судаарыстыбаннай хаһыат тоҕо аатын уларыппытай?

– Хаһыат аатыттан саҕаланар. Кини аата ис хоһоонун көрдөрүөхтээх. Хаһыат аата бэйэтин инники түһэн сирдээн иһиэхтээх. Сирдээн иһиэхтээх норуотун. “Саха сирэ” аат оччолорго су­­даарыстыба иннигэр туруоруллубут соруктары олоххо киллэриигэ, Саха сирэ туспа өрөспүүбүлүкэ быһыытынан көстүүтүгэр, дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын көрдөрүүтүгэр улахан суолталаах этэ. Дьон-сэргэ олоҕо уларыйан, кинилэр баҕа санаалара олоххо киириилэрин барытын “Саха сирэ” сырдатыах­тааҕа. Ити иннинэ судаарыстыбаннай хаһыат быһыытынан үлэлии олорбут “Кыым” хаһыат Сойуус ыһыллан, дойдута да, былааһа да суох буолбута. Бэйэтэ партийнай уорган хаһыата этэ. Онон саҥалыы тэринэргэ уонна өрөспүүбүлүкэбитин көрдөрөргө “Саха сирэ” диэн аат хайа да өттүнэн барсар этэ.

Онон, 1993 сылтан “Кыым” уонна “Саха сирэ”, “Советы Якутии” уонна “Якутия” хаһыаттар эрэдээксийэлэрэ холбоһоннор, икки эрэдээксийэ буолбуттара. Эрэдээктэринэн Василий Васильевич Кириллин, Эдуард Михайлович Рыбаковскай анаммыттара. Бу икки эрэдээктэрдэргэ мин бэйэбэр курдук бүк эрэнэрим, итэҕэйэрим. Кинилэр уопуттарыгар, билиилэригэр, суобастарыгар. Хаһан да куһаҕаны, сыыһаны-халтыны, сымы­йаны бэчээттиэхтэрэ суоҕа диэн.  Эрэдээксийэлэргэ ыйыы-кэрдии диэн наадата да суоҕа. Кинилэр норуот туохха наадыйарын, но­­руокка тугу тиэрдиэххэ наадатын барытын бүтэйдии өйдүүллэрэ, хаһыаты ис-иһиттэн биэс тарбахтарын курдук билэллэрэ. Эрэдээксийэлэр хаһыаттарын кэнсиэпсийэтин бэйэлэрэ суруммуттара, сайдыыларын тосхоллорун бэйэлэрэ торумнаабыттара. Мин ону бигэргэппитим. Кинилэр үлэлиирбэр олус улахан тирэх буолбуттара.

– Оччолорго норуоту түмүү, биир санааҕа аҕалыы улахан суолталааҕа.

– Биллэн туран, судаарыстыбаны тэрийиигэ, олоҕу саҥалыы оҥостууга биһиги бары биир санаалаах буоларбыт улахан суолталаах этэ. Ол санаабыт түмсүөхтээх этэ – саха омуга былыыр-былыргыттан баҕарар баҕата олоххо киириитигэр. Ону былаас бэйэтэ туспа кыа­йан быһаарар кыаҕа суоҕа, уопсастыба эмиэ. Онон иккиэннэрин бииргэ ситимниир күүһүнэн хаһыат ­буолбута. Хаһыат нөҥүө уопсастыба олоҕун, судаарыстыба ыытар бэлиитикэтин көрдөрөн барбыппыт. Судаарыстыба ыытар бэлиитикэтэ норуот дьылҕатын быһаарыыга төһө туһаайылларый? Норуот баҕа санаата олоххо киириитигэр төһө көмөлөөҕүй? Билигин да бу боппуруостар хаһыат иннитигэр күүскэ тураллар.

90-с сыллар саҕаланыыларыгар эһиги көрүө этигит, хайдахтаах курдук дьон хараҕа умайа түспүтүн. Бэл диэтэр, биир харыс үрдээбиккэ дылы буолбуттара. Ол – көҥүлү ылыы дьолун билии этэ. Биһиги дьылҕабыт бэйэбит илиибитигэр баар диэн хас биирдиибит уруйдаабыппыт.

Дьон-сэргэ биһиэхэ судаарыстыба наадыйар эбит, биһиги судаарыстыба тирэҕэ эбиппит диэн куруутун саныы сылдьыахтаах, ону билиэхтээх. Ылан көрүҥ, “2000 сылы 2000 үтүө дьыаланан көрсүөххэйиҥ” диэн хам­­сааһынынан төһөлөөх элбэх тутуу барбытай, ити үлүгэрдээх үп-ас тиийбэт кэмигэр? Итиннэ судаарыстыба хамнас пуондатын эрэ быһаарар этэ. Уоннааҕыта барыта су­­буотунньуктарынан, дьон күүһүнэн тэриллэрэ. Итиннэ эмиэ норуоппут түмсэ түспүтэ, ити кэмҥэ биһиги буолбатаҕына ким кэлэн оҥоруоҕай, биһиэхэ бу бэ­­йэбитигэр наада диэн өйдөбүл үөскээбитэ. Онон ити кэмҥэ түмсэрбитигэр уопсастыба наады­йыытыгар, кини санаатыгар саамай сөпкө тирэҕирбиппит эбит диэн билигин саныыбын.

Уонна этиэх тустаахпын, биир санаалаах буолуу ситиһиллиэҕэ, өскөтүн уопсастыба кыһалҕатын судаарыстыба бэйэтин кыһалҕатын курдук ылынар, судаарыстыба ыытар бэлиитикэтин уопсастыба утарынан ылынан, онно эп­­пиэттиир буоллаҕына. Онуоха норуоту уонна былааһы ситим­ниир муоста – хаһыат – ылар ­оруола улахан.

– Билиҥҥи информационнай үйэҕэ хаһыат хайа диэки сайдыахтааҕый?

– Мин санаабар, кумааҕынан тахсар бэчээт үйэтэ аччаан эрэр. Аудиторията кыччаан биэрдэ. Ол оннугар интэриниэт ситиминэн тарҕанар буолла. Киһи билигин информацияны кылгас-кылгастык түргэнник ыла охсуон баҕарар. Ол эрээри ити эмиэ охсуу­лаах. Аныгы киһи ырытан, ырыҥа­лаан көрөр дьоҕура суох буолла. Түргэн-түргэнник барытын аһардыан баҕарар.

Онон дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр туһалаах бырайыактары киллэриҥ, ырытан, ырыҥа­лаан көрөр матырыйааллары элбэтиҥ. Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар тэриллибит “Манчаарыга” да, “Кыымҥа” да суруйааччылар, интэлигиэнсийэ үлэлээн ааспыттара. Авксентий Егорович Мординовтаах, Иван Михайлович Романовтаах, Георгий Проко­пьевич Башариннаах курдук дьоннор тиһигин быспакка матырыйааллары таһаараллара. Судаарыстыбаннай хаһыат ­суолтата диэн сүрдээх киэҥ. Этэргэ дылы, суруллубут суоруллубат, барыта архыыпка хараллан хаалан иһэр. Официальнай хаһыат, өрөспүүбүлүкэ сүрүн хаһыата “араҥас” хаһыаттар курдук информациянан, ааҕыллымтыа матырыйаалларынан үлүһү­йэрэ тутах. Норуот уонна былаас сыһыаннаһыытын, судаарыстыба ыытар бэлиитикэтин, ону норуот хайдах ылынарын, норуот бы­­лааска туох этиилээҕин судаа­рыстыбаннай хаһыат көрдөрөн, сырдатан кэлбитэ. Билигин да оннук буолуохтаах.

– Михаил Ефимович, бу олорон саха киһитэ икки кынаттаах буолуохтаах диэн эппиккин санаан кэллим. “Саха сирэ” хаһыат бэйэтигэр да уонна  “Эдэр саас”, “Саха ыала”, “Манньыаттаах”, “Дьулурҕан” о.д.а. сыһыарыыларыгар тас дойдулары кытары үлэлэһии туһунан элбэхтэ бэчээттээн турар. Саха сирэ тас дойдулары кытары үлэлэһиитин сүрүн оруола туохха сытарый?

– Саха дьоно икки кынат­таах буолуохтаахпыт диэн куруутун этэбин. Бииринэн, Арктика кытылыгар олорорбут быһыытынан арктическай дойдулары кытары сибээстээх буолуох­таахпыт. Кинилэри кытары биһиги менталитеппыт да, айылҕабыт да биир. Онон бэйэ-бэйэбититтэн үөрэнэрбит элбэх. Хотугу эргимтэҕэ сытар судаарыстыбалар, Финляндия, Норвегия, Швеция, Голландия, Исландия, Канада, Аляска буоллун, бары сайдыылаахтар. Кинилэр үтүө уопуттарын биһигин ылыныах тустаахпыт.

Иккис кынаппытынан Чуумпу акыйаан кытылын тула олорор дойдулары кытары сибээспит буолар. Бу дойдуларга барыларыгар кэриэтэ үрдүкү технология сайдан турар. Туох баар роботтан саҕалаан искусственнай интеллекка тиийэ.  Ол иһин Хотугу эргимтэнэн Хотугу пуорумҥа киирэммит үлэни ыытар этибит. Ол түмүгэр олоҥхобут, Өлүөнэ очуостара ЮНЕСКО-ҕа киирэннэр, аан дойду нэһилиэстибэтин шедевринэн буолбуттара. Ити, мин санаабар, улахан ситиһии.

Аны туран, өрөспүүбүлүкэбитигэр Арассыыйаҕа биир бастакынан компьютеризацияны киллэрбиппит. Хаһыат, типография үлэтиттэн саҕа­лаан барытыгар. Ол түмүгэр “Индрайвер”, “Майтона” курдук аан дойдуга биллэр хампаанньалар тэрилиннилэр. Билигин Ил Дархан Айсен Николаев айти-технологияны сайыннарыыга ылыммыт дьыалата кэрэхсэбиллээх. Саха сирин айтишниктарын Арассыыйаҕа, аан дойдуга билинэр буоллулар. Ити эмиэ улахан ситиһии диэн ааттыыбын. Салгыы манан эрэ муҥурдаммакка, исписэлиистэри бэлэмнээһиҥҥэ университет арыйыахха. Ити, мин санаабар, кыаллар дьыала.

– Уонна түмүккэ “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтигэр, ааҕааччыларыгар, бар дьоҥҥор баҕа санааҕын ти­­риэрдиэҥ дуо?

– Саха сирэ норуот быһыытынан сайдыытыгар тирэнэр тирэҕэ баар. Бэйэтэ федеральнай университеттаах, хас да үрдүк үөрэх кыһалардаах, научнай-чинчийэр институттардаах. Бары эйгэҕэ барытыгар үөрэтэр сис­­тиэмэлээх. Онон кэскилэ улахан.

Саамай сүрүнэ, ыһыллымыахпытын наада. Дойдубут, аҥаардас дойдубут эрэ диэбэккэ, өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар өйбүтүн-санаабытын ууран, бэйэбититтэн саҕалаан сайыннарыахпытын наада. Мин билигин дьиксинэ саныыбын, саха дьоно бу кэлиҥҥи уонча сылга Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр да, тас дойдуларга да көһөн барыталаатылар. Бу үчүгэй уопут буолбатах. Кинилэр миэстэлэригэр атын дьон кэлиэхтэрэ. Төһө да Арассыыйаттан буолбутун иһин, атын култууралаах, тыллаах дьон кэлиэхтэрэ. Ити демография боппуруоһугар быһаччы дьайыаҕа. Демография уларыйдаҕына, бары эйгэҕэ улахан сабыдыаллаах буолуоҕа.

Былыр биһиги өбүгэлэрбит маннааҕар таһыччы атын, олус ыарахан усулуобуйаҕа олордоллор да, түмсүүлээх этилэр. Түмсүүнэн олох ыарахаттарын туорууллар этэ. Оччолорго ин­­тэлигиэнсийэбит төһө даҕаны ахсаан өттүнэн аҕыйах ­буоллар, норуокка сүрдээх улахан сабыдыаллаах этэ. Онтон билигин ахсаан өттүнэн элбээн бараммыт, норуоппутугар сабыдыалбыт өссө үрдээн, кэҥээн, дириҥээн биэрэрэ наада.

Бэйэ-бэйэни кытта аахсыы, тыл тылга киирсибэт буолуу – бу ааспыт үйэ мэҥнэрэ. Өскөтүн киһи быдьар тылынан саҥарар буоллаҕына, бу бэйэтин нациятын, норуотун саҥарар. Ити куһаҕан быһыы. Аныгы үйэҕэ киһи талаанынан, дьоҕурунан сайдан бэйэтин олоҕун бэйэтэ тэринэр кэмигэр, биһиги түмсүүлээх буоларбыт наада. Түмсүү аҥаардас кураанах тылга буолбакка, норуот, нация туругурарын туһугар туһуланыахтаах. Норуот биир санаалаах буолуутугар биһиги хаһыаппыт кэлэр да өттүгэр, ааспыт сүүс сылга үлэлээбитин курдук, дириҥник, хорутуулаахтык үлэлииригэр баҕарабын. Эһиэхэ, аныгы суру­налыыстарга, чахчы чиэһинэйдик, ис сүрэххититтэн бэриниилээхтик норуоккут туһугар үлэлииргитигэр баҕарабын.

Аграфена КУЗЬМИНА