Бүгүн саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов төрөөбүтэ 70 сылын туолла

Бүгүн, 2020 сыл кулун тутар 30 күнүгэр,  саха норуодунай суруйааччыта, П.А.Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Саха хомсомуолун бириэмийэтин лауреата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Томпо улууһун Бочуоттаах гражданина Егор Петрович НЕЙМОХОВ төрөөбүтэ 70 сылын туолла.

edersaas.ru

1989 сыллаахха, алтынньы 24 күнүгэр, үгүс сылларга саха ыччатын угуйар сулуһа буолбут “Эдэр коммунист” хаһыат тэриллибитэ 85 сылын туолбутунан,  “Эдэртэн…” куорсун анньынан тахсыбыт суруналыыстар көҕүлээһиннэринэн “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтигэр “Эдэр коммунист” – өрөспүүбүлүкэ ыччатын көҕүлээччи!” диэн “төгүрүк остуол” ыытыллыбыта. Онно, биир идэлээхтэрин кытта, саха норуодунай суруйааччыта Егор Неймохов кыттыыны ылбыта. Кини кэпсэтии кэмигэр:

— “Эдэр коммунист” хаһыаты ыччат сөбүлээн ааҕара. Холобура, “Үөлээннээхтэриҥ туһунан эн санааҥ” диэн рубрикаҕа олус элбэх сэҥээрии сурук киирэрэ… Мин кылгастык манныгы этиэм этэ: бириэмэ наһаа түргэнник ааһар. Аны 30 сылынан аҕыйах киһи хаалыаҕа. Онон, бука бары ахтыыларда суруйуоҕуҥ…, — диэбитэ.

Итинэн Егор Петрович,  “Эдэр коммунист” ыччат хаһыатын туһунан кинигэтэ таһаарыаҕыҥ, диэн коллегаларын этиилэрин өйүүрүн биллэрбитэ.

Былырыын алтынньыга “Эдэр коммунист” 95 сылын туолбута. “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтэ көҕүлээн, “төгүрүк остуол” тула олорон кэпсэтиигэ кинигэ боппуруоһа эмиэ күөрэйбитэ…

Онон, бүгүн ааҕааччыларбыт болҕомтолоругар, бу бэлэмнэниллэ сылдьар кинигэттэн бэчээт бэтэрээнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Варвара Николаевна Угарова биир идэлээҕин Егор Петрович Неймохов туһунан ахтыытын бэчээттиибит.

Миэхэ кини өрүү  Гоша

70-с сыллардаахха СГУ-га саха салаатыгар үөрэммит устудьон уолаттар, талыллыбыт курдук, айылҕа мааныллаабыт талааннаах ыччаттара этэ. Мин саҥардыы үлэлээн эрдэхпинэ, кинилэр чахчы да абыраабыттара: Сэмэн Тумат, Федя Стручков, Егор Неймохов, Бүөккэ Федоров. Нэдиэлэни да көтүппэт буолаллара, устудьуон олоҕуттан суруйууларын туппутунан кэлэ тураллара. Бэлэми хаһыакка үөрүүнэн таһаарарбыт. Ол аайы «Варя устудьуоннары кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиир», — диэн хайҕанааччы мин буоларым. Федя бэрт сытыы оҕо этэ. Эрэдээксийэбит 4 кабинеттааҕын барытын аһан-сабан, киирэн-тахсан, дьону барытын кытта кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ, билсэрэ. Оттон Сэмэн кэллэҕинэ, сэһэн-тэптэл күөдьүйэ түһэрэ. Бүөккэ үксүгэр дуобат садаачаларын аҕалара.

Гоша Неймохов аан бастаан кэлбитин олох умнубаппын.

—Ыстатыйа аҕаллым, үөрэнээччи ыччат үлэһитигэр биэр диэтилэр, —диэн симэ баҕайы буочардаах суругун, биир илииһи туттаран кэбистэ уонна саҥата суох тахса турда. Лыппыллыбыт, орто  уҥуохтаах, наһаа сэмэй көрүҥнээх уолу көрөөт да кыбыстанньаҥа бэрт быһыылаах, аны кэлбэтэ буолуо дии санаабытым. Хаалларбыт суруйуутун ааҕан көрбүтүм, тыл-өс мааны! Сонуммун үллэстэ охсоору, барыны бары сэҥээрээччи, үөрээччи-көтөөччү, аҕа саастаах биир идэлээхпэр Г.И.Борисовка элээрэн тиийдим. «Тыый, тып курдук суруйар оҕону хата хантан буллуҥ? Дьэ бэрт, кытаат, тутус бу уолу», —диэн Георгий Иванович барахсан, туох эрэ сүдү кылааты булбут киһи курдук, мин диэки көрбүтэ-истибитэ бу баарга дылы. Гоша хам-хаадьаа да буоллар кэлэ турара, араас тиэмэҕэ суруйан аҕалара.

Гоша үөрэҕин бүтэрбитэ, хаһыакка үлэлиэ диэн эрэммиппит баара, мэлийбиппит. ССРС НА СО Саха сиринээҕи социологияҕа секторыгар үлэлии киирбитэ. Билиигэ олус тардыһыылаах уол наукаҕа холонон көрөргө быһаарыннаҕа дии санаабыппыт. Хата, онно үлэлии сырыттаҕына, Гошабыт олус наада буолбута. Хаһыаппыт «Тапталга бырааптаахпыт дуо?» диэн ааҕааччыны кытта сылы быһа барбыт кэпсэтиибитин түмүктэппиппит.

Ити кэмҥэ эрэдээксийэбитинэн Толстой уулусса 24 нүөмэригэр турар икки мэндиэмэннээх мас уопсай дьиэ бастакы мэндиэмэнин аҥаарын ылан олорбуппут.

Онно, «Эдэргэ…», Гоша илэ бэйэтинэн үлэлии кэлбитэ. Бэркэ билэр, өрүү бэйэбитигэр суруйар ааптарбыт кэлбитигэр бары да үөрбүппүт. Хаһыаппыт баай, устар ууну сомоҕолуур тыллаах-өстөөх суруйууларын ааҕааччы сэҥээрэ-сонургуу да аахпыт буолуохтаах оччолорго. Гоша бэйэтэ күрэстэһэн дуу, күүс былдьаһан дуу, сырсан дуу эрэрин хаһан да көрбөт этибит эрээри, киһибит саамай сөбүлээн, арыллан суруйар тиэмэтэ спорт буолара. Дьэ манна ордук тыла-өһө ылбаҕайынан, ылыннарыылааҕынан ааҕааччыны умсугутара. Тустаах үлэтигэр өйүн, билиитин-көрүүтүн, кыаҕын барытын анаан үлэлиирэ. Тыл-өс өттүнэн үгүспүтүттэн таһыччы таһымнааҕа онно көстөрө. Машинистка кыргыттарбыт Маша Максимова, Клавдия Толстякова:

—Эһиги тылын тылыгар бүтүннүү сурунан кэлэн баран, сыыһа ааҕа-ааҕа, ыҥыргыы олороҕут. Ити саҥа уолгутун биирдэ эмэ көрөөрүҥ эрэ, ытыс саҕа кумааҕыга аҕыйах киһи аатын, сыыппараны эрэ сурунан кэлэн, сис туттан хаама-хаама, балаһаҕа да баппат ыстатыйаны бэчээттэтэр. Хаһыатчыт диэн, көр, итинник буолуохтаах, — диэн куолулууллара оруннаах этэ.

Сахалар этэллэринии, мас көнө майгылааҕа, дуоспуруннааҕа, киһи чахчы киһилээхпин диир ыччата этэ.

“Эдэргэ” үлэлии сылдьан киһиэхэ кыһамньылааҕын көрдөрбүтэ. Мин, кини тэрилтэбит профкомун чилиэннэрэ этибит. Бэрэссэдээтэлбит хомсомуол райкомугар солбуйар сэкирэтээрдии сылдьан, биһиэхэ солбуйааччы эрэдээктэринэн ананан кэлбит киһи этэ. Ону сэргэ эрэдээктэрбит илэ бэйэтинэн. Биирдэ мунньах буолар – көрөр боппуруоһа – Варвара Потапова үлэтигэр тахсыбатаҕын боччуйуу. «Хомсомуол хаһыатын эппиэттээх үлэһитэ, холобур буолар оннугар төттөрүтүн бэйэтинэн бэрээдэгэ суоҕун көрдөрөр, уһуларга»,— диэн бэрэссэдээтэлбит киирии тылыгар кытаанахтык эттэ. Эрэдээктэрбит эмиэ чиҥ-чиҥник саҥарда. Арай Гоша биһикки Варябытын аһынан, утарсан, миэрэнэн хаалларга диэн тыл эттибит. Куоластааһын буолла, икки – иккигэ, куолас тэҥнэһэн хаалла. Онуоха эрэдээктэрбит: «Мин салайааччы буоларым быһыытынан, икки куоластаахпын»,— диэтэ. Бүттэхпит ол… Гоша биһикки онно куомуннаспыт курдук эрээрибит, кыайтарбыппыт…

Оччотооҕу кэм сууйуута-сотуута дэлэйэ бэрт этэ. Саатар, эрэдээксийэбит дьиэтэ, норуокка этиллэринэн, “Мордобойканы” кытта сэргэстэһэ турара. Бу аата куорат 1 нүөмэрдээх остолобуойун кафетерийа. Манна эрэ кыһыл арыгыны ыстакаанынан кутан атыылыыр этилэр. Уолаттар чаанньыктаах тахсан, онно кутан киллэрэн чэй иһэ олорор курдук туттан-хаптан баран, бастаан чаалыйан, онтон улам-улам кылахачыйан хаалар түгэннэрэ баара…

Гоша оннукка-манныкка, туохха да умньаммакка үлэнэн эрэ үлүһүйэрэ.

Обллит диэн биһиэхэ, хаһыатчыттарга, «кутталлаах» тэрилтэ баара, хас хаһыат тахсарын аайы олбу-солбу дьуһуурунайдыырбыт. Оччолорго ол саамай эппиэттээх үлэбит этэ. Сибиниэһи уулларан, буукубаны биирдилээн кутан сыыһаны көннөрөрүҥ чахчы да моһуоктааҕа. Хаһыат биир да сыыһата суох  буолуор диэри, ардыгар түүннэри даҕаны типографияҕа сылдьарбыт. Сыыһаны барытын ылҕаан бүтэрдэххинэ эрэ, Обблит үлэһитэ хаһыат бэчээттэнэригэр көҥүллээн, илии баттыыр, бэчээт уурар. Гошаны бу эппиэттээх тэрилтэҕэ үлэһитинэн ылбыттара. Биирдэ бэйиэт Дмитрий Дыдаев  «Хара быраат хара убайыгар суруга» диэн хоһоонноох кинигэтэ бэчээттэнэн, бары да буорайа сыспыттаахпыт. Былааһы утары ис хоһоонноҕун билэ-билэ, соруйан таһаарбыккыт диэн обком пропагандаҕа отделыгар элбэхтэ мөҕүллүбүппүт-этиллибиппит. Онно эрдээктэри солбуйан олорор Иван Егоровы солбуйар быраабын быһан, хоһоону бэлэмнээбит Георгий Борисовы үлэтиттэн ууратан, барыбытын да мөҥөн-этэн муҥнаабыттара. Аны Гошабыт Обллитка үлэлиир буолан,   мөҥүүгэ, сэмэҕэ эмиэ тардыллыбыт буолуохтаах. Ити итинэн аастаҕа… Дьыл, күн ааһан, оһорон, орун-оннугар буоллаҕа. Гошабыт литературнай да, үлэ-хамнас да өттүнэн кирилиэстэн кирилиэскэ дабайан, үөһэ тахсан кэлиитэ кини бастакы «үүнүүтэ», улаатыыта «Хотугу сулуска» үлэҕэ ананыаҕыттан саҕалламмыта. Кылаабынай эрэдээктэрэ А.А.Егоров оччолорго ыараханнык ыалдьан Москваҕа эмтэнэ барбыта. Үлэм, хаһыатым ол саас миигин үс күннээх ыччат мунньаҕар, Москваҕа, командировкаҕа ыытта.

Онно хаһыатым урукку эрэдээктэрин, бэркэ билэр киһибин хайаан да көрсөн кэлиэхтээхпин диэн сорук оҥостон, дойдутун хаһыата, сурунаала (сибиэһэйдии) кэһиилээх барбытым. Москва таһыгар, үөдэн түгэҕэр баар клиниканы хантан булуомуй, ол иһин гостиницаттан сакаастатан, таксинан чопчу элээрдэн тиийэн чопчу көрүстүм.

Дойдубар кэлэээппин, Гоша үлэтиттэн төлөпүөннээбитэ:

“Николаевна маладьыас да киһигин, бэркэ да гыммыккын. Сан Саныч үөрүү бөҕөнөн эн тиийэ сылдьыбыккын кэпсээтэ. “Былыттаах күҥҥэ күн тахсыбытын курдук кэлэн барда ээ”, диэтэ”, — диэн, Гоша миигин хаһан да хайҕаабатаҕын хайҕаан турардаах. Ол туһунан кэлин хаһыакка эмиэ ахтыбыта.

Гоша ордук эдэр дьон туох эмэ үчүгэйгэ тардыһалларын, талааннарын сайыннаралларын олус интэриэһиргиир, кэтээн көрөр быһыылааҕа. Миигин көрүстэҕин аайы: “Хайа, кыыһыҥ Яна кэлин ырыа, кэпсээн эҥин суруйда дуо, ханна барар-кэлэр?” – диэн сураһарын өрүү да улус истиҥник саныам буоллаҕа.

Мин кинини олус эдэриттэн билэр буолан, хаһан да аатын толору ааттаабат этим. Бүтэһик көрсүүм Бэчээт дьиэтин кирилиэһигэр кыргыттардыын түһэн иһэн: “Хайа, Гоша, дорообо,  туох сонун? – диэн кэпсэппиппит. Онуоха кыргыттарым сөхпүттэрэ: “Николаевна, тоҕо сүрэй, дьон ортотугар ити улахан киһини оҕону курдук Гоша диигин”, — диэн сэмэлиирдии эппиттэригэр мин: “Ити мин оҕом кэриэтэ, бытыгын да быһа үктээтин миэхэ кини өрүү Гоша”, — диэбиттээҕим. Ол Гошам бытыгын быһа үктэппэккэ да, куоттаҕа… Ол эрээри кини кэннигэр хаалларбыта үгүс. Үйэттэн үйэҕэ аата ааттана, айымньыта ааҕылла туруо.

Варвара УГАРОВА.

ЫСПЫРААПКА

Неймохов Егор Петрович

Е.П. Неймохов 1950 сыллаахха кулун тутар 30 күнүгэр Томпо оройуонун Мэҥэ Алдан сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ.

1973 с. СГУ ИФФ саха салаатын үөрэнэн бүтэрбитэ.

Ити сылтан саҕалаан, САССР Миниистирдэрин Сэбиэтин иһинэн Бэчээккэ судаарыстыбаннай кистэлэҥи араҥаччылыыр управление (“ОблЛит”)  эрэдээктэринэн, ССРС НА СС Саха сиринээҕи филиалын Тылга, литератураҕа, устуоруйаҕа институтун социологияҕа лабораториятыгар лаборанынан, “Эдэр коммунист” хаһыат кэрэспэдьиэнинэн, “Хотугу сулус” сурунаал кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччынан, ССКП обкомун инструкторынан, ССКП обкомун издательствотын “Аргыс”, “Айсберг” сурунаалларын кылаабынай эрэдээктэрдэринэн, СГУ саха литературатын кафедратын дассыанынан, СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Судаарыстыбаннай наҕараадалар хамыыһыйаларын эппиэттиир сэкэритээринэн үлэлээбитэ,

Кэнники сылларга: 1996-1999 – Санкт Петербург куоракка СӨ Бастайааннай бэрэстэбиитэлин сүбэһитэ,

1999-2001 сс.— “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтигэр сурук отделын сэбиэдиссэйэ,

2001-2008 сс. – СӨ Суоллары тутууга дириэксийэтин сүрүннүүр исписэлииһэ.

2006 сылтан – СӨ Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ.

Е.П.Неймохов 2011 сыллаахха бэс ыйын 25 күнүгэр ыарахан ыарыыттан өлбүтэ.

Айар үлэтэ. «Сэргэлээххэ сааскы күн» бастакы кэпсээнэ 1975 с. «Эдэр коммунист» хаһыакка бэчээттэммитэ.

«Хапсыһыы», «Көтүү», «Сайсары күөлгэ түбэлтэ», «Хаһыы» айымньыларынан Саха академическай тыйаатырыгар уонна өрөспүүбүлүкэ норуодунай тыйаатырдарыгар испэктээкиллэр туруоруллубуттара. «Сыл түөрт кэмэ», «Хара мааска», «Ильмень үрдүнэн туруйалар», «Быһах биитинэн», «Алампа», о.д.а. бөдөҥ айымньылара ааҕааччы сэҥээриитин ылбыттара. «Хара мааска», «Ильмень үрдүнэн туруйалар», «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» айымньыларынан толору кээмэйдээх киинэлэр уһуллубуттара. «Хара мааска» Москваҕа дэтэктииптээх киинэлэр аан дойдутааҕы бэстибээллэригэр алта номинант иһигэр киирбитэ.

«Ильмень үрдүнэн туруйалар» киинэ сценарийын суруйбутун иһин П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута.  «Мой убийца» киинэ Лос-Анджлеска киинэ аан дойдутааҕы бэстибээлигэр көрдөрүллүбүтэ, номинацияҕа түһэриллибитэ.